درس آیات الأبدان استاد رسول باقری‌اصفهانی

موضوع: آیات الأبدان در قرآن/تغذیه از نظر قرآن /

آیه دوم: ﴿يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا ۚ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ﴾

از دیگر آیات طبی قرآن، آیه 31 سوره اعراف است: ﴿يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا ۚ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ﴾
آیه در خطاب به فرزندان حضرت آدم (ع) می‌فرماید: ای فرزندان آدم زینت خود را برگیرید هنگامی که وارد مساجد می‌شوید.
يَا بَنِي آدَمَ» معلوم می‌شود مخاطب آیه، مسلمانان یا شیعیان نیستند بلکه خطاب به کل انسان‌ها است. اگر چه در مقام عمل بیشتر اهل ایمان به آن عمل کنند.

﴿يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ﴾ سه معنا دارد:

    1. معنای اول این است که وارد هر مسجدی می‌شوید، زینت خود را برگیرید. زینت از منظر قرآن، ایمان است. همان‌طور که در آیه آمده: ﴿حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَزَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَكَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْيَانَ ۚ أُولَئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ﴾[1] خدا مقام ایمان را محبوب شما گردانید و در دل‌هاتان نیکو بیاراست و کفر و فسق و معصیت را مکروه جان شما ساخت. اینان به حقیقت اهل صواب و هدایتند.
زینت همان ایمان است پس با رفتن به مسجد زینت خود را زیاد کنید. لباس، زینت ظاهری است و زینت روح که اصل آدمی است، ایمان می‌باشد. جان انسان فطرتا هر گونه زشتی اخلاقی،‌ فکری و عملی را نمی‌پسندد.

    2. معنای دیگر این است که وقتی به مسجد می‌روید،‌ لباس زیبا بپوشید. زینت خود را هنگامی که وارد مسجد می‌شوید،‌ برگیرید و بپوشید. اولیاء خدا هنگام نماز‌،‌ لباس‌های خوب و زیبا می‌پوشیدند و معتقد بودند همان‌طور که نزد مهمان‌ها باید لباس خوب ‌پوشید، شایسته است هنگام رفتن به محل سجده و عبادت از لباس خوب و عطر استفاده کرد.

    3. به این معنا نیز می‌تواند باشد که هنگام رفتن به مسجد، پول و فرزندان خود را همراه داشته باشید. چرا که ﴿الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا﴾ [2] مال و فرزندان زینت حیات دنیا هستند. همراه داشتن پول برای حل مشکلات اقتصادی نیازمندان است. بردن فرزندان به مسجد نیز برای آشنا کردن آنان با معارف دین است.

﴿وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا ۚ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ﴾ دو معنا دارد:

    1. در علم اصول خواندیم که امر، دلالت بر وجوب می‌کند و ظهور در وجوب دارد. بنابراین معنای آیه این است که خوردن و نوشیدن واجب است چرا که اگر آدمی نخورد و نیاشامد می‌میرد. خوردن و نوشیدن لازمه جسمانی بودن است اما آیه قید «وَلَا تُسْرِفُوا» دارد. در خوردن و نوشیدن اسراف نکنید چرا که خداوند اسراف‌کاران را دوست ندارد.

    2. احتمال دیگری هم وجود دارد. ممکن است برخی توهم حرمت خوردن و نوشیدن کرده باشند. لذا آیه در مقام دفع توهم حظر است. یعنی جایز است که بخورید و بیاشامید. قرینه معنای دوم این آیه است:‌ ﴿قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ ۚ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۗ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾[3] بگو چه کسی زینت‌های خداوندی که برای بندگان خود آفریده، حرام کرده و غذاهای پاکی که خداوند آفریده، منع کرده؟
خداوند از ما اقرار می‌گیرد که کسی آنان را حرام نکرده است. اگر هم کسی حرام کرده، حق چنین حرمتی نداشته است. لذا «كُلُوا وَاشْرَبُوا» درمقام رفع و دفع توهم حظر و توهم حرام صادر شده است. خوردن و نوشیدن حرام نیست بلکه جایز است.

نکات آیه:

مصداق «كُلُوا وَاشْرَبُوا» یا به تعبیری متعلقات آن چه اموری می‌تواند باشد؟ آیات دیگر آن را بیان کردند. اما چون در صدد احصاء همه آیات نیستیم و نمی‌خواهیم همه قیود را ذکر کنیم و تنها می‌خواهیم آیات الأبدان را به صورت اجمالی بیان کنیم از این جهت چند نمونه را ذکر می‌کنیم:

    1. آیه 14 سوره نحل: ﴿فَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ حَلَالًا طَيِّبًا وَاشْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ﴾ از آنچه که خداوند رزق و روزی حلال و طیب شما کرده است، بخورید و شکر نعمت‌های خداوند را بجا بیاورید، اگر فقط او را عبادت می‌کنید.
كُلُوا»، «حَلَالًا طَيِّبًا» است. بنابراین مراد از «كُلُوا وَاشْرَبُوا» خوردن و آشامیدن هر خوردنی و نوشیدنی نیست. بلکه خوردنی‌ها و نوشیدنی‌های حلال و طیب منظور است.

    2. در آیه 180 سوره بقره،‌ خداوند در خطاب به مردم می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلَالًا طَيِّبًا وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ ۚ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ﴾ ای مردم از آنچه در زمین است حلال و طیب را تناول کنید و از گام‌های شیطان پیروی نکنید چرا که او دشمن آشکار شما است.

    3. آیه دیگر، آیه 51 سوره مؤمنون است: ﴿كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا﴾ از طیبات بخورید تا توان نتیجه عمل صالح را داشته باشید.
غذای حلال و طیب تبدیل به فکر و نیت پاک می‌شود. برخلاف غذای حرام و غیر طیب که زمینه را برای شیطان و نفوذش در وجود انسان، اندیشه‌های بد و نهایتا اعمال بد فراهم می‌کند.

از حضرت رسول (ص)‌ روایتی آمده است:

«أُمِرَتِ الرُّسُلُ أَلَّا تَأْكُلَ إِلَّا طَيِّبًا وَلَا تَعْمَلَ إِلَّا صَالِحًا»[4]
به همه پیامبران دستور داده شده است که بجز غذای طیب و پاک را نخورند و جز عمل نیک انجام ندهند.

در روایتی امیرالمؤمنین (ع)‌ فرمودند:

«يَا كُمَيْلُ اللِّسَانُ يَنْزَحُ مِنَ الْقَلْبِ وَالْقَلْبُ يَقُومُ بِالْغِذَاءِ فَانْظُرْ فِيمَا تُغَذِّي‌ قَلْبَكَ‌ وَجِسْمَكَ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ ذَلِكَ حَلَالًا لَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ تَسْبِيحَكَ وَلَا شُكْرَك»[5]
.

و نیز فرمودند:

«كُنْ كَالنَّحْلَةِ إِذَا أَكَلَتْ أَكَلَتْ طَيِّباً وَ إِذَا وَضَعَتْ وَضَعَتْ طَيِّباً»[6]
و آثار پاكيزه از خود بر جاى مى‌گذارد.

در روایتی امام باقر (ع) فرمودند:

«قِيلَ لِسَلْمَانَ رَحِمَهُ اَللَّهُ: أَيُّ اَلْأَعْمَالِ أَفْضَلُ؟ قَالَ: اَلْإِيمَانُ بِاللَّهِ وَ خُبْزٌ حَلاَلٌ»[7]
به سلمان گفته شد برترین اعمال کدام است؟ گفت: ایمان به خدا و نان حلال.

فرق بین «حلال» و «طیب»

حال سوالی مطرح می‌شود و آن این است که فرق بین «حلال» و «طیب» چیست؟
در کتاب «فروق اللغویة» این‌طور بیان شده که حلال و طیب از نظر معنایی به هم بسیار نزدیک هستند، بلکه برخی معتقدند در معنا مساوی هستند مگر اینکه از برخی اخبار استفاده می‌شود که بین آن‌ها در عرف اهل بیت (ع) تفاوتی وجود دارد.

«وكان الفرق هو أن الطيب: ما هو طيب في ظاهر الشرع سواء كان طيبا في الواقع أم لا»[8]
آن چیزی که در ظاهرِ شریعت طیب باشد اگر چه ممکن است در واقع طیب باشد یا نباشد.

تنها کافی است در ظاهر طیب باشد و واقع را از ما نخواسته‌اند. به عنوان مثال گوسفندی در ظاهر ذبح شرعی شده است. اما آیا در واقع، ذابح دقیقا نکات شرعی را رعایت کرده است یا خیر؟ ما نمی‌دانیم و واقع را از ما نخواسته‌اند. ممکن است در ظاهر ببینیم که ذبح شرعی شده یا ندیده باشیم و همین که عده‌ای از مؤمنین شهادت دهند یا در بازار مسلمانان فروخته شود، در ظاهر شریعت آن را طیب می‌دانند اگر چه در واقع ممکن است ذابح نکته‌های طبی را رعایت نکرده باشد.

«والحلال: ما هو حلال و طيب في الواقع لم تعرضه النجاسة و الخباثة قطعا ولم تتناوله أيدي المتغلبة أصلا»[9]
و حلال آن چیزی است که در واقع حلال و طیب باشد و قطعا هیچ گونه نجاست و خباثتی به آن نرسیده باشد و هیچ گونه مکر و حیله‌ای نسبت به آن بکار گرفته نشده باشد.

به عنوان مثال اگر گوسفندی صد در صد ذبح شرعی شده باشد یا در ظاهر شریعت به نجس بودن غذایی یقین نداشته باشید، باید بنا را بر طهارت بگذارید اگر چه ممکن است در واقع نجس باشد. اما حلال آن است که در واقع شرایط شرعی را داشته باشد و از نجاست دور باشد.

«وقد ورد أنه قوت الانبياء عليهم السلام وأنه نادر جدا وأما ما وقع من طلبه في بعض الادعية فالمراد به ما هو بمعنى الطيب»[10]
و در روایات وارد شده که غذای حلال، غذای انبیاء‌ بوده است و البته نادر است و اما مراد از آن چیزی که طلب آن در برخی دعاها وارد شده، طیب است.

حلال و طیبی که در ادعیه یا آیات قرآن از عموم انسان‌ها و مردم درخواست شده، همان طیب است که در ظاهر شریعت آن را حلال بدانند. تا جایی که امکان دارد انسان باید تلاش کند به واقع برسد اما اگر نشد برحسب ظاهر شریعت قناعت کند.

«ولا يخفى أن الغالب استعمال الطيب بمعنى المستحسن المرغوب فيه، ويقابله الخبيث وقد حكي في شأن نزول قوله تعالى: "أنفقوا من طيبات ما كسبتم"»[11]
پوشیده نباشد که در بسیاری از موارد کلمه طیب به معنای غذایی است که خوشمزه و لذیذ باشد و مقابل آن خبیث است و در شان نزول فرموده خدا حکایت شده است.

می‌توانیم چنین بیان کنیم که «حلالا طیبا» براساس روایات و موارد استعمال چند معنا دارد:

    1. غذا یا آب مصرفی کثیف نباشد یعنی میکروب، باکتری و ویروس آن را دربر نگرفته باشد. به عنوان مثال غذای مانده و مسموم نباشد یا گرد و غبار روی آن ننشسته باشد.

    2. غذا غصبی نباشد یعنی مال خود فرد یا کسانی باشد که راضی هستند از آن استفاده شود. غذا نباید دزدی باشد. در این رابطه، در آیه قرآن آمده:‌ ﴿لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ﴾[12] یعنی مال دیگران را نخورید.

    3. غذا لذیذ و خوشمزه باشد. در این صورت مقابل «طیب»، «خبیث» است. در آیه قرآن آمده: ﴿أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ﴾[13] آن چیزی که از طیبات بدست آوردید، انفاق کنید.
در ادامه، در کتاب «فروق اللغویة» آمده است:

«أنهم كانوا يأتون أخبث الثمر وأرداه فيخرجونه في زكواتهم وصدقاتهم، فنهوا عنه»[14]
خبیث‌ترین و پست‌ترین میوه‌ها را در زکات و صدقات‌شان، انفاق می‌کردند، پس از آن نهی شدند.
اگر می‌خواهید به مقام بالا برسید و جزء ابرار قرار گیرید، از طیبِ چیزهایی که کسب کردید، انفاق کنید.

    4. غذای سالم و مفید را حلال و طیب می‌گویند. وقتی خداوند می‌فرماید: نوشیدنی‌ها را بنوشید؛ منظور از نوشیدنی‌ها چیزهایی مانند نوشابه نیست. چیزی که ضررش محرز است را نباید نوشید یا خورد. چیزهایی که خداوند آفریده، حلال و طیب هستند. خداوند رزق نامشروع برای کسی رقم نمی‌زند اما دستکاری‌های انسان موجب تغییر در خلقت خداوند می‌شود. برخی از انسان‌ها بذرها و ژن‌ها را دستکاری می‌کنند و در نتیجه به خود و بنده‌های خدا ضرر وارد می‌کنند.