درس خارج فقه استاد اشرفی

«بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ»

موضوع: حکم فضولات حیوانات ما لا یأکلی که خون جهنده ندارند «ابوال ما لا نفس له».

قال السید ره فی العروه: فصل النجاسات اثنتا عشرة: ‌الأول و الثاني البول والغائط ‌من الحيوان الذي لا يؤكل لحمه...و أما البول و الغائط من حلال اللحم فطاهر حتى الحمار و البغل و الخيل و‌ كذا من حرام اللحم الذي ليس له دم سائل كالسّمك المحرّم و نحوِه‌.

سخن در این بود که بول و رجیعِ «غائط» حیوانات حرام گوشت که نفس سائله ندارند آیا محکوم به طهارت است یا خیر؟ آخرین دلیلی که برای عدم شمول أدلّه نجاست نسبت به بول این حیوانات اقامه شده شک در صدق عنوان بول و عذره نسبت به فضولات این حیوانات است زیرا عناوینی که در روایات برای نجاست حیوانات ما لا یاکل ذکر شده مثل عنوان عذره و خرؤ و امثال آن، إستعمال این عناوین در فضولات حیواناتی که نفس سائله ندارند مشکوک است خصوصا نسبت به عذره این حیوانات زیرا نجاست عذره دیگر حیوانات عمدتاً به برکت اجماع ثابت شده است و قدر متیقن از اجماع عذره حیوانات ما کول اللحمی است که خون جهنده دارند از این جهت به مقتضای اصالة الطهارة بول و روث این حیوانات طاهر است همچنان که میته و دم حیواناتی که خون جهنده ندارند طاهر است.

نسبت به طهارت رجیع یعنی غائط حیواناتی که نفس سائله ندارند تردیدی نیست زیرا عمده دلیل بر نجاست غائط حیوانات ما لا یاکل، اجماع است و این اجماعات در مورد حیواناتی که نفس سائله ندارند ثابت نیست، صاحب مدارک ره هم می فرماید تردیدی در طهارت غائط این حیوانات وجود ندارد و أصالة الطهارة در مسأله حاکم است.

شکی نیست در عدم شمول أدلّه دالّه بر نجاست غائط و بول حیوانات ما لا یاکل، نسبت به حیواناتی کوچکی که دارای گوشت معتدُّ به نیستند، و نهایتاً مرجع در غائط و بول این حیوانات اصالة الطهارة است آری بعید نیست شمول اطلاقات أدلّه نجاست نسبت به بول و غائط مار و لاک پشت و امثال آن از حیواناتی که دارای لحم هستند مرحوم محقّق در ادامه می فرماید این حیوانات هم به جهت عدم ابتلای انسان به آن ها و نادر الوجود بودن آن ها بعید نیست أدلّه نجاست بول ما لا یاکل حمه شامل این حیوانات هم نشود و منصرف از این حیوانات باشد.

البته به نظر ما این مطلب ادعایی بیش نیست و نمی توان دلیل و منشا برای حکم به طهارت بول و خرء این حیوانات قرار داد از طرفی چون دلیلی که بتوان حکم قطعی نمود به نجاست بول و غائط این حیوانات وجود ندارد و شمول أدلّه عامه بر نجاست بول و غائط حیوان مأکول اللحم نسبت به بول و غائط این حیوانات مکروه اللحم مشکوک است می توان به مقتضای اصالة الطهارة حکم به طهارت بول این حیوانات نمود ولی باز هم جای تردید است که آیا واقعا اطلاقات أدلّه که حکم به نجاسات بول حیوانات غیر ماکول الحم نموده شامل بول وغائط این حیوانات نمی شود؟

مرحوم استاد خویی ره بعد از ذکر أدلّه طهارت بول مطلق حیواناتی که نفس سائله ندارند، می فرماید أدلّه مذکور در دلالت بر مطلوب ناتمام و قابل مناقشه است و نمی توان به استناد آن قائل به طهارت بول و غائط مطلق حیواناتی شد که نفس سائله ندارند مرحوم استاد در مسأله تفصیل داده و می فرماید حیواناتی که نفس سائله ندارند خود به دو دسته تقسیم می شوند:

دسته اول حیواناتی هستند که دارای گوشت معتد به هستند مثل لاک پشت و ماهی های حرام گوشت، أدلّه ای که برای طهارت بول و غائط این حیوانات به آن تمسک شده در دلالت بر مطلوب نا تمام است و نمی توان به استناد آن قائل به طهارت بول و غائط این حیوانات شویم از این رو اطلاقات أدلّه نجاست بول حیوانات ماکول اللحم شامل این حیوانات نیز می شود.

دسته دوم حیوانات کوچکی هستند که نفس سائله ندارند و دارای گوشت مُعتَدُّ به هم نیستند مثل مگس و سوسک که در خانه و اجتماعات مردم فراوان است و بول و عذره ای از این حیوانات چندان دیده نمی شود و از طرفی إجتناب از بول و غائط آن ها بواسطه کثرت ابتلای انسان امر حرجی است، در خصوص این حیوانات می توان گفت أدلّه نجاست بول و غائط حیوانات غیر ماکول اللحم شامل این گونه حیوانات نمی شود زیرا أدلّه ای که امر به إجتناب از بول ما لا یاکل لحمه کرده، موردش حیواناتی است که دارای گوشت هستند و ما لا یاکل لحمه بر آن ها صادق است و این أدلّه شامل حیوانات فاقد لحم نمی شود بنابراین دلیلی بر نجاست بول این حیوانات وجود ندارد عمدتا بحث در قسم اول از حیوانات حرام گوشتی است که نفس سائله ندارند و دارای گوشت معتد به هستند سوال این است که آیا بول و غائط این حیوانات طاهر است یا نجس؟

مرحوم استاد خویی ره می فرماید اما غائط این حیوانات طاهر است زیرا مستند نجاست غائط حیوانات حرام گوشت اجماع است و اجماع چون دلیل لبی است به قدر متیقن از آن یعنی حیوانات دارای نفس سائله اکتفا نموده و در ما عدای آن اصالة الطهارة جاری می شود فلذا می توان گفت دلیلی بر نجاست فضله این حیوانات نداریم و عند الشک مرجع اصالة الطهارة است و اما نسبت به طهارت بول «خرؤ» این حیوانات می توان به دو روایت ذیل تمسک نمود:

موثقه عمار ساباطی: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: سُئِلَ عَنِ الْخُنْفَسَاءِ وَ الذُّبَابِ وَ الْجَرَادِ وَ النَّمْلَةِ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِكَ يَمُوتُ فِي الْبِئْرِ

وَ الزَّيْتِ وَ السَّمْنِ وَ شِبْهِهِ قَالَ كُلُّ مَا لَيْسَ لَهُ دَمٌ فَلَا بَأْسَ بِهِ.[1]

مفاد روایت: در این روایت امام به طور کلی می فرماید: «كُلُّ مَا لَيْسَ لَهُ دَمٌ فَلَا بَأْسَ بِهِ» یعنی هر حیوانی که نفس سائله ندارند، وقوع آن در آب چاه یا روغن بأسی ندارد اگر چه مورد سوال راوی قسم دوم حیوانات است یعنی حیوانات کوچکی که گوشت ندارند لکن جواب امام بالعموم شامل همه حیوانات فاقد نفس سائله می شود اعم از این که دارای گوشت باشند یا نباشند.

مناقشه استاد أشرفی در دلالت روایت مذکور برمطلوب: با توجه به این که مورد سوال حیوانات کوچکی بوده مثل مورچه و ملخ که دارای لحم نیستند نمی توان از جواب امام استفاده نمود که این قانون حتی در مورد حیوانات دارای لحم هم جاری است.

2. موثقه حفص بن غیاث: عَنْهُ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ يَعْنِي أَحْمَدَ بْنَ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِيَاثٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ: لَا يُفْسِدُ الْمَاءَ إِلَّا مَا كَانَتْ لَهُ نَفْسٌ سَائِلَةٌ. [2]

مفاد روایت: در این روایت امام به طور مطلق و به صورت حصر می فرماید: «لَا يُفْسِدُ الْمَاءَ إِلَّا مَا كَانَتْ لَهُ نَفْسٌ سَائِلَةٌ» یعنی آب در صورتی منفعل و متنجّس می شود که حیوان دارای نفس سائله باشد از این کلام بواسطه مفهوم حصر استفاده می شود حیواناتی که دارای نفس سائله نیستند اگر در آب واقع شوند موجب انفعال و تنجس آب نمی شوند این روایت به إطلاق شامل می شود حیواناتی را که دارای لحم هستند و طبق إطلاق احوالی شامل می شود حتی موردی را که حیوان در آب منفسخ شده و بول و غائط آن در آب منتشر شده است.

در نهایت مرحوم استاد خویی ره از إطلاق احوالی این دو روایت «که شامل می شود موردی را که بول و رجیع این حیوانات در آب منتشر شده است» استفاده می کنند که بول و غائط مطلق حیواناتی که خون جهنده ندارند محکوم به طهارت است و به نظر ما انصافاً امر در مسأله مشکل است و إحتیاط در إجتناب از بول و غائط این حیوانات به مورد و به جا و موافق با إحتیاط است و الحمد لله.