درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: کتاب الطهاره، حکم آب مستعمل در رفع حدث اکبر. جمع بین روایات مانعه و مجوزه.

دومین روایتی که تمسک شده بدان برای عدم جواز غسل با آبی که با آن رفع حدث اکبر شده، صحیحه محمد بن مسلم است: عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ مَاءِ الْحمّام فَقَالَ ادْخُلْهُ بِإِزَارٍ وَ لَا تَغْتَسِلْ مِنْ مَاءٍ آخَرَ إِلَّا أَنْ يَكُونَ فِيهِمْ جُنُبٌ أَوْ يَكْثُرَ أَهْلُهُ فَلَا يُدْرَى فِيهِمْ جُنُبٌ أَمْ لَا. [1]

مفاد روایت: اگر فرد جنب در حمّام است یا افراد زیادی در حمّام هستند و احتمال استفاده فرد جنب از آب حمّام وجود دارد نباید از آب حمّام در رفع حدث استفاده شود باید از آب دیگری استفاده شود فعلا در وجوب استفاده آب غیر حمّام و عدم وجوب آن بحث نداریم چرا که بحث از آن در جلسه قبل گذشت که مراد وجوب اسستفاده نیست بلکه بحث فعلاً در این است که مراد از«لَا تَغْتَسِلْ مِنْ مَاءٍ آخَرَ»چیست؟

بیان محقّق همدانی ره در برداشت از روایت مذکور: مراد از آب دیگر، آب خارج حمّام است یعنی اگر فرد جنب در حمّام نیست نیازی نیست که از آب خارج حمّام استفاده شود و می توان از آب حمّام استفاده کرد مگر این که جنب در آن غسل کرده باشد که در این صورت باید از آب غیر حمّام استفاده شود و اما مقصود از آب حمّام که اگر جنب در آن غسل کرد نباید از آن آب استفاده کرد آب غساله ای است که فرد جنب در آن غسل کرده است علت منع آن است که آب غساله جنب علاوه برکثیف بودن، متنجّس هم هست زیرا فرد جنب خود را تطهیر کرده و طبعا آن آب با نجاست منی ملاقات کرده و متنجّس شده است در نتیجه این روایت دلالت ندارد که صِرف استفاده جنب از آب موجب برای ممنوعیت از آب حوضچه های حمّام می شود چرا که مراد از آب حمّام ممنوع آب بالوعه و آب غساله نجس است و چون این آب متنجّس شده از این جهت نمی توان در آن غسل کرد با این بیان این روایت دلالت بر مدعای صدوقین ره که مورد نهی را نفس آبی که با آن فقط غسل جنابت شده بدون این که آب مزبور متنجّس به منی شده باشد به هیچ عنوان ندارد.

بیان أستاد خویی ره در برداشت از روایت مذکور: مرحوم أستاد خویی ره در این جهت با محقّق همدانی ره مخالف است که مراد از آب غیر حمّام که فرمود استفاده نکن آب خارج حمّام است ولی با محقّق ره موافق است در این جهت که مراد آبی است که فرد جنب از آن استفاده کرده یعنی غساله غسل جنابت لکن نهی در اینجا از نظر أستاد تنزیهی است نه تحریمی و دلالت ندارد که استفاده از این آب جائز نیست و اما علت نهی در این حدیث به جهت احتمال نجاست آن است در نتیجه این که مرحوم همدانی ره فرموده علت نهی نجاست چنین آبی است صحیح نیست زیرا نه تنها آب غساله حمّام بلکه هیچ یک از آب های موجود در حمّام متنجّس نیست و لزوم إجتناب ندارد حتی اب غساله ای که از غسل جنابت جمع شده است.

توضیح ذلک: در حمّام سه آب بیشتر وجود ندارد أوّل آب خزینه دوم آب حوضچه ها و سوّم آبی که از شستشوی افراد در حمّام در محلی جمع شده است و تطهیر بدن و غسل با هیچ یک از این سه آب ممنوعیتی ندارد حتی آب غساله اگر چه شستن در این آب استقذار عرفی دارد.

اما آب خزینه که همیشه بیشتر از مقدار کر است طبق أدلّه «اذا بلغ الماء قدر کر لم یجسه شیء» متنجّس نمی شود و استفاده از آن برای غسل قطعاً منعی ندارد علاوه بر این که استفاده از آن در گذشته متعارف نبوده تا بگوییم مراد از آب حمّام آب خزینه بوده است و اما آب حوضچه های حمّام که در روایات از آن بسیار سوال شده است به جهت إتّصال به خزینه طاهر است و در بسیاری از روایات حکم به طهارت آن شده است و وقتی راوی سوال می کند که اگر از این آب هنگام غسل جنابت به بدن دیگری مقداری آب ترشح کند آیا تطهیر آن لازم است ؟ امام فرمودند: «لاباس به»

و اما آب سوّم یعنی آب هایی که بعد از شستشو در محلی جمع می شود طبق روایات متعدد چنین آبی نیز طاهر است و موجب تنجس بدن نمی شود اگر چه در برخی از روایات استفاده از این آب منع شده است لکن در جمع بین این دو دسته روایات، روایات ناهیه حمل بر کراهت می شود در نتیجه تنها آبی که در حمّام طبق روایات دیگر، نهی شده همین آب غساله غسل است و لا محاله مراد از روایت مذکور که فرمود «إِلَّا أَنْ يَكُونَ فِيهِمْ جُنُبٌ» متعین در همین نوع از آب موجود در حمّام است یعنی آبی که از شستشو و تطهیر افراد جمع شده است «آب بالوعه» و استفاده از این آب هم کراهت دارد جمعاً بین هذه الاخبار و الاخبار التی دل علی جوازه.

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ‌ الْأَوَّلِ قَالَ: سَأَلْتُهُ أَوْ سَأَلَهُ غَيْرِي عَنِ الْحمّام قَالَ ادْخُلْهُ بِمِئْزَرٍ وَ غُضَّ بَصَرَكَ وَ لَا تَغْتَسِلْ مِنَ الْبِئْرِ الَّتِي يَجْتَمِعُ فِيهَا مَاءُ الْحمّام فَإِنَّهُ يَسِيلُ فِيهَا مَا يَغْتَسِلُ بِهِ الْجُنُبُ وَ وَلَدُ الزِّنَا وَ النَّاصِبُ لَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ وَ هُوَ شَرُّهُمْ.[2]

عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنِ ابْنِ جُمْهُورٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: لَا تَغْتَسِلْ مِنَ الْبِئْرِ الَّتِي تَجْتَمِعُ فِيهَا غُسَالَةُ الْحمّام فَإِنَّ فِيهَا غُسَالَةَ وَلَدِ الزِّنَا وَ هُوَ لَا يَطْهُرُ إِلَى سَبْعَةِ آبَاءٍ وَ فِيهَا غُسَالَةُ النَّاصِبِ وَ هُوَ شَرُّهُمَا إِنَّ اللَّهَ لَمْ يَخْلُقْ خَلْقاً

شَرّاً مِنَ الْكَلْبِ وَ إِنَّ النَّاصِبَ أَهْوَنُ عَلَى اللَّهِ مِنَ الْكَلْبِ.[3]

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ فِي الْعِلَلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُكَيْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِي يَعْفُورٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ فِي حَدِيثٍ قَالَ: وَ إِيَّاكَ أَنْ تَغْتَسِلَ مِنْ غُسَالَةِ الْحمّام فَفِيهَا تَجْتَمِعُ غُسَالَةُ الْيَهُودِيِّ وَ النَّصْرَانِيِّ وَ الْمَجُوسِيِّ وَ النَّاصِبِ لَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ وَ هُوَ شَرُّهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَمْ يَخْلُقْ خَلْقاً أَنْجَسَ مِنَ الْكَلْبِ وَ إِنَّ النَّاصِبَ لَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ لَأَنْجَسُ مِنْهُ.[4]

این روایات دلات دارد بر این که استفاده از آب غساله جائز نیست مورد این روایات تنها آب غساله حمّام است نه آب حیاض و آب خزانه و علت نهی تجمع کثافات در آن است حال یا علت نهی نجاست آن است چنان که محقّق همدانی قائل بدان شده یا منشا نهی احتمال نجاست آب است و استفاده از آن کراهت دارد چنان که مرحوم أستاد خویی ره قائل بدان شده است به قرینه روایاتی که تصریح دارد که استفاده از این آب منعی ندارد اما روایات دال بر طهارت آب حوضچه ها:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَيْنَةَ عَنِ الْفُضَيْلِ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْجُنُبِ يَغْتَسِلُ فَيَنْتَضِحُ مِنَ الْأَرْضِ فِي الْإناء فَقَالَ لَا بَأْسَ هَذَا مِمَّا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى مٰا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ.[5]

و اما روایاتی که دلالت بر طهارت آب غساله ها دارد روایت صحیحه محمد بن مسلم باب 7 از ابواب ماء المطلق حدیث 2 و اصرح از آن روایت یحیی الواسطی باب 9 ح 2 که بعداً بحث تفصیلی از کراهت آن ان شاء الله خواهد آمد تا به اینجا جواب از روایت دوم مورد استدلال بر منع از اغتسال توضّی با آبی که در آن غسل جنابت شده داده شد و اما روایت دیگری که در ما نحن فیه برای منع از غسل با آب غساله غسل ذکر شده صحیحه ابن مسکان است:

بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ قَالَ حَدَّثَنِي صَاحِبٌ لِي ثِقَةٌ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الرَّجُلِ يَنْتَهِي إِلَى الْمَاءِ الْقَلِيلِ فِي الطَّرِيقِ فَيُرِيدُ أَنْ يَغْتَسِلَ وَ لَيْسَ مَعَهُ إناء وَ الْمَاءُ فِي وَهْدَةٍ فَإِنْ هُوَ اغْتَسَلَ رَجَعَ غُسْلُهُ فِي الْمَاءِ كَيْفَ يَصْنَعُ‌ قَالَ يَنْضِحُ بِكَفٍّ بَيْنَ يَدَيْهِ وَ كَفّاً مِنْ خَلْفِهِ وَ كَفّاً عَنْ يَمِينِهِ وَ كَفّاً عَنْ شِمَالِهِ ثُمَّ يَغْتَسِلُ.[6]

کیفیت استدلال: از این روایت استفاده می شود آبی که با آن غسل جنابت شده اگر به محل اجتماع آب برگردد نمی توان با آن غسل کرد در ذهن راوی کأنّ این امر مسلم بوده که با آبی که برای غسل استفاده شده نمی توان برای بار دوم غسل کرد امام در این روایت کلام ایشان را در ممنوعیت استفاده از این آب تقریر نموده و برای وی راهکاری ارائه نموده است به این صورت که مقداری آب به چهار طرف بریز تا زمین نمناک شود تا هنگام غسل آب جریان پیدا نکند و داخل در محل اجتماع «وهده» آب نشود بلکه اطراف فرد جمع شود مقصود از وهده محل منخفض زمین است که مقدار آبی در آن جمع می شود.

اشکال: اتفاقا به عکس است اگر اطراف خشک باشد آب در اطراف جمع شده در اثر خشک بودن زمین آب غسل داخل محل اجتماع آب نمی شود و اما اگر اطراف نمناک باشد آب جریان پیدا کرده و داخل محل اجتماع آب می شود از این جهت ممکن است کلام امام تعبد محض باشد در نتیجه این روایت دلالت بر مطلوب ندارد بعداً خواهیم گفت که احتمال استحباب این عمل وجود دارد و به نظر ما ظاهر سوال راوی این است که راوی از امام راهکار برای جلوگیری از ورود آب غسل در مرکز اجتماع آب خواسته است.