درس خارج فقه - اجتهاد و تقلید استاد علیرضا اعرافی

موضوع: فقه / اجتهاد و تقلید / جواز تقلید آیه نفر

در بحث از ادله جواز تقلید، ادله عقلی، عقلایی و سیره عقلاء اشاره شد و بررسی گردید. در ادله خاصه، به آیات شریفه پرداخته شد. بحث در بررسی آیه انذار[1] بود.

دلالت آیه انذار بر وجوب یا ندب:

مراد از تفقه در این آیه اجتهاد نیست، بلکه آیه مناسب با بیان احکام است. مفهوم تفقه مقول به تشکیک است، حد وجوب آن حمل بر درجه اول و ضعیف می‌شود؛ فهمی که توان انذار در آن باشد، کافی است و فهم مجتهدانه لازم نیست. در مواردی که انذار متوقف بر اجتهاد باشد، اجتهاد لازم است و در مواردی که انذار بر اجتهاد توقف نداشته باشد، فهم عمومی از دین برای ترویج و تبلیغ، واجب است. پس در هر مرحله، تفقه متناسب با شرایط واجب است. برخی از ادله دال بر جواز اجتهاد و سپس تقلید است، اما آیه انذار، معنای جامعی که با وجوب و ندب سازگار است، افاده می‌نماید.

مفهوم شناسی انذار

انذار در لغت به معنای «اخبارٌ فیه التخویف»[2] یا «اخبار مع التخویف» است. اگر خبری با رعب و وحشت همراه باشد، مثل خبر دادن از یک جنگ بزرگ و...، انذار بر آن صدق می‌نماید.

وجود خوف در مفهوم انذار، اعم است از اینکه تخویف به دلالت مطابقی باشد یا دلالت التزامی و یا حتی دلالت عقلی. نقل حکم شرعی در مقام تبلیغ و یا اجتهاد و سپس بیان فتوا، معمولاً همراه با تخویف و ارعاب است؛ زیرا در صورتی که «حکم» الهی مخالفت شود، عقاب را در پی دارد. پس هسته اصلی «انذار»، «اِخبار» است و تخویف معنای اصلی لغت نیست، اما در شرع همراهی تخویف مطرح شده است.

اگر کسی معتقد باشد که انذار به دلالت مطابقی یا التزامی همراه با تخویف نیست؛ در این دیدگاه شمول نسبت به تخویف التزامی و عقلانی، با الغای خصوصیت ممکن است؛ زیرا وجود تخویف، به دلالت مطابقی یا التزامی ضرورت ندارد، بلکه در صورتی که با استدلال قابل فهم باشد، کفایت می‌نماید؛ پس در مفهوم انذار، همه انواع تخویف‌ها صادق است. به عبارت دیگر در لغت انذار «اِخبار مع التخویف» آمده است.

سه احتمال در مقصود از تخویف از لحاظ نوع تخویف مطرح است:

1ـ تخویف مصرح و لفظی به نحو مدلول مطابقی

2ـ تخویف لفظی؛ اعم از مدلول مطابقی و التزامی

3ـ تخویف؛ اعم از تخویف مستفاد از لفظ (دلالت مطابقی یا التزامی) یا دلیل عقل.

نظر استاد: به نظر ما احتمال سوم صحیح است زیرا: اولاً: لفظ شمول دارد. ثانیاً: شمول با تنقیح مناط حاصل می‌شود.

البته در موردی که طرف خطاب و تبلیغ (فرد مورد نظر)، اصل مدلول عقلی را نتواند استفاده نماید و کلاً توجه به زیر ساخت دین ندارد؛ دراین صورت باید تخویف صریح انجام شود. پایه انذار و تخویف باید ایجاد شود. پس وجود واقعی تخویف کافی نیست، بلکه تخویف فعلی برای مخاطب حکم، لازم است.

احتمال دیگری نیز مطرح است که گفته شود: اخبار به چیزی که در واقع همراه با تخویف است، این احتمال بعید است؛ زیرا تخویف در صورتی اتفاق می‌افتد که مخاطب متوجه باشد. شرط توجه معتبر است؛ زیرا بدون توجه، تخویف ممکن نیست.

با توجه به اینکه احکام شرع، اختصاص به مسلمان ندارد و شامل غیر مسلمان نیز می‌شود؛ غیر مسلمان در صورتی انذار می‌شود که حقاینت اسلام و متعلق تخویف را دریابد.

سه نوع اخبار در مفهوم انذار نهفته است:

1. نقل آیات و احادیث (بدون اجتهاد) توسط مبلغین به منظور انذار قوم.

2. نقل فتوای مجتهد توسط کارشناس دینی (تفقه اعم از اجتهاد و تخصص کارشناسی).

3. فتوا دادن؛ فتوا دادن مجتهد به مفهوم اِخبار از واقع حکم الهی (بر اساس فهم فقیه) است.

هر سه نوع اخبار مشمول آیه انذار می‌باشد.

نتیجه: اگر شمول در اِخبار را قبول کردیم، وجوب انذار یعنی فتوا دادن یا نقل فتوا یا اِخبار از ضروری دین بر اساس آیات و روایات واجب می‌شود. اخبار محل بحث (اخبار مجتهد از فتوای خویش) مشمول آیه است. پس مجتهد شدن و نیز نقل فتوا و فتوا دادن مثل تبلیغ واجب است. نقل اَخبار و روایات بدون نظر اجتهادی، شأنیت اِخبار تخویفی را دارد. البته شمول نسبت به این مورد نیازمند دقت مضاعف است.