درس خارج فقه - اجتهاد و تقلید استاد علیرضا اعرافی

موضوع: فقه / اجتهاد و تقلید / جواز تقلید

ادله جواز تقلید

با دو رویکرد می‌توان ادله را بررسی نمود:

1 ـ ادله تقلید برای عامی محض و فرد خالی الذهن:

2 ـ ادله تقلید برای مجتهد که با بهره‌وری از ادله می‌خواهد جواز تقلید را بررسی و بر اساس روش‌شناسی به ادله شرعی مراجعه ‌نماید.

برخی از ادله به رویکرد دوم بر می‌گردد و برخی به رویکرد اول که از منظر انسان عامی که اطلاعات از دین ندارد، و تکلیف خود را نمی‌داند. استدلال از این منظر باید به ادله روشن و واضح باشد، لااقل به نحو ارتکازی دلیل در ذهن انسان متعارف و عادی رسوخ و حضور داشته باشد.

ادله جواز تقلید با رویکرد اول(از منظر عامی):

1. دلیل انسداد (دلیل عقلی)

فرض بر آن است که انسان، علم اجمالی دارد به تکالیف الزامی و راه هم برای کشف و ظن خاص معتبر به واقع ندارد. آن مقدار از ادله قطعی در دسترس، کارایی محدود دارد. این انسداد در اصول برای مجتهد مطرح شده است.

علم اجمالی، منجز و موافقت قطعیه لازم است و راه رسیدن به واقع (از طریق علم یا ظن خاص) ممکن است، باید به ظنون عام عمل کرد. ظن (احتمال راجح) مقدم بر احتمال مساوی یا مرجوح است. به میرزای قمی نسبت داده شده که قائل به انسداد است، لذا بر اساس این باور، مطلق ظنون معتبر است.

انسداد برای عامی:

در ما نحن فیه، این انسداد نیست، زیرا این مورد بحث اجتهادی بود، بلکه مراد انسداد برای عامی بر اساس ادله کالبدیهی است. همه مقدمات این انسداد باید روشن و قابل فهم برای عامی باشد.

اولاً: شخص بعد از آنکه اصل شرع را پذیرفته است و علم اجمالی به تکلیف الزامی دارد، احتمال منجز می‌دهد که در شرع احکام و تکالیفی وجود دارد.

ثانیاً: می‌داند راه اجتهاد و احتیاط برایش مسدود است، زیرا اجتهاد گاهی میسر (از حیث استعداد یا زمان و ...) نیست و اجتهاد عمومی و همگانی از منظر شرع، لازم نیست. راه احتیاط نیز برای عامی بسته است، زیرا مبنای شریعت احتیاط همگانی نیست و احتیاط همیشه عملی نیز نیست. پس در بیشتر موارد اجتهاد و احتیاط میسر و ممکن نیست و در موارد زیادی به عنوان روش عام، مطلوب نیست.

پس مقدمات:

1 ـ علم اجمالی به تکالیف

2 ـ اجتهاد میسر و مطلوب نیست.

3 ـ راه‌های رمل و استرلاب و ... مرجوح است.

پس عقل با سد باب علم و علمی، قائل به راه ظن می‌شود، آنچه برای عامی میسر است تقلید است. رجوع به متخصص و تقلید بهترین راه است.

البته مواردی ممکن است یافت شود که فرد نزدیک به اجتهاد باشد، معلوم نیست تقلید اولی باشد، اما برای سایرین تقلید اولی است. مکلف عامی، موافقت احتمالیه اقرب می‌خواهد و آن مراجعه به عالم است.

نکات:

1 ـ از این دلیل گاهی تعین تقلید و گاهی ارجحیت آن به دست می‌آید، در مواردی که اجتهاد و احتیاط میسر نیست یا مطلوب نیست، تقلید متعین است اما در صورت امکان اجتهاد و احتیاط و در عین اینکه شارع آن دو را متعیناً نخواسته است، تقلید تخییراً جایز می‌شود.

2 ـ دلیل انسداد شامل عامی به معنای عام می‌شود؛ اعم از عامی محض و جاهل، و نیز عالم غیر متخصص.

نظر استاد: به نظر ما در مواردی که فرد قریب الاجتهاد باشد، از این دلیل تعین تقلید برای وی به دست نمی‌آید.

3 ـ این تقلید و مراجعه به کار شناس مجتهد در برابر عمل به احتمال یا ظنون ضعیفه، تعیّن دارد و اگر در مقابل، راه ظنی که قوی نیست نیز باشد، باز تقلید تعین دارد و البته راه اطمینانی جای تأمل دارد.

درس از سیره حضرت زینب

به مناسبت میلاد حضرت زینب (س) به قدرت ایشان در مدیریت بحران بعد از حادثه عاشورا درس بزرگ برای همگان است، هم خودش استوار بود و آرامش و طمأنینه داشت و هم دیگران را سرپا نگهداشت.

با همین جزئت فرمود: وَ لَئِنْ جَرَّتْ عَلَی الدَّوَاهِی مُخَاطَبَتَک إِنِّی لَأَسْتَصْغِرُ قَدْرَک وَ أَسْتَعْظِمُ تَقْرِیعَک وَ أَسْتَکثِرُ تَوْبِیخَک لَکنَّ الْعُیونَ عبْرَی وَ الصُّدُورَ حَرَّی أَلَا فَالْعَجَبُ کلُّ الْعَجَبِ لِقَتْلِ حِزْبِ اللَّهِ النُّجَبَاءِ به حزب الشَّیطَانِ الطُّلَقَاءِ فَهَذِهِ الْأَیدِی تَنْطِفُ مِنْ دِمَائِنَا وَ الْأَفْوَاهُ تَتَحَلَّبُ مِنْ لُحُومِنَا

وَ تِلْک الْجُثَثُ الطَّوَاهِرُ الزَّوَاکی تَنْتَابُهَا الْعَوَاسِلُ وَ تُعَفِّرُهَا أُمَّهَاتُ الْفَرَاعِلِ وَ لَئِنِ اتَّخَذْتَنَا مَغْنَماً لَتَجِدَنَّا وَشِیکاً مَغْرَماً حِینَ لَا تَجِدُ إِلَّا مَا قَدَّمَتْ یدَاک وَ ما رَبُّک بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ فَإِلَی اللَّهِ الْمُشْتَکی وَ عَلَیهِ الْمُعَوَّلُ فَکدْ کیدَک وَ اسْعَ سَعْیک وَ نَاصِبْ جُهْدَک فَوَ اللَّهِ لَا تَمْحُو ذِکرَنَا وَ لَا تُمِیتُ وَحْینَا وَ لَا تُدْرِک أَمَدَنَا وَ لَا تَرْحَضُ عَنْک عَارَهَا وَ هَلْ رَأْیک إِلَّا فَنَدٌ وَ أَیامُک إِلَّا عَدَدٌ وَ جَمْعُک إِلَّا بَدَدٌ یوْمَ ینَادِی الْمُنَادِی أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ فَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِین