درس خارج فقه - اجتهاد و تقلید استاد علیرضا اعرافی

موضوع: فقه / اجتهاد و تقلید / بررسی جواز احتیاط

نکته سوم: احتیاط در جزء عبادت

اگر احتمال دهد که جزء اضافی در عبادت شرط باشد، احتیاط در این مورد محل اشکال نیست؛ مثلاً احتمال جرئیت قنوت یا جلسه استراحت را دهد؛ احتیاط در این مورد مستلزم تکرار نیست، لذا اشکالات پیشین در این مورد وارد نیست.

توضیح: احتمال شرطیت و جزئیت جزء زاید، دو حالت دارد:

1 ـ نمی‌دانیم جزء هست یا نیست، ولی می‌دانیم که وجود آن(بر فرض عدم جزئیت) مخل به عبادت نیست؛ مثل قنوت که و لو جزء نباشد، ذکر است و ذکر در نماز اشکال ندارد. عدم مانعیت جزء مسلّم است پس این حالت دو قسم است:

اگر جزء نباشد، مخل هم نیست؛ زیرا از قبیل ذکر در قنوت است.

جزء نیست و مخل نیز نیست؛ زیرا عمل کثیر نیست تا مبطل باشد.

2 ـ جزء یا عمل زاید است که مخل به عبادت است، در این صورت جزء مانعیت دارد.

3 ـ شک داریم در جزئیت و نیز در مخل بودن به عبادیت عبادت. جزئیت و مخل بودن مشکوک است.

بررسی حالات: مراد از احتیاط موجب تکرار که جایز است، اتیان جزء زایدی است که مانع نباشد (صورت اول). در این صورت عمل زاید که در ضمن عمل است(نه عمل مستقل)، مانعیت ندارد؛ یعنی ذکر است یا عمل کثیر نیست تا از مبطلات عبادت باشد.

اگر احتمال داده شود که اکثر(جزء اضافی) از مبطلات باشد، عبادت (احتیاط) صحیح نیست؛ در حالت دوم و سوم چون جزء مانع است یا احتمال مانعیت دارد، احتیاط جایز نیست.

در حالت اول (عدم مانعیت) که ضرر به عبادت نمی‌زند؛ در همین صورت نیز شبهاتی مطرح می‌شود، از قبیل اینکه:

در اجزاء عبادت، احتمال می‌دهد که هر جزء باید با قصد وجه و قصد تمیز آورده شود، اگر اتیان جزء با قصد وجه و تمیز باشد، مطلق ذکر بدون تعیین جایز نخواهد بود و مخل به عبادت می‌شود. این مورد نیاز به اجتهاد دارد و باید با دلیل اجتهادی بررسی شود که قصد وجوبی یا ندبی(قصد وجه و تمیز) شرط عبادت نیست. پس جواز احتیاط در قسم اول نیز یک موضوع اجتهادی است.

نتیجه: پس جواز احتیاط و اتیان به اکثر(جزء اضافی)، مخصوص قسم اول است و در همین قسم نیز امر ضروری نیست، بلکه اجتهادی است.

احتیاط تام: مانعیت احتمال ضعیف نیست، گاهی کیفیت خاص در عبادت شرط است، نفی مانعیت نیاز به اجتهاد و تأمل دارد. احتیاط تام و کامل نیاز به تکرار دارد زیرا باید عمل را دو بار اتیان کند و در یک مرحله جزء اضافه را بخواند؛ مثلاً فرد دو نماز بخواند، در یکی سوره حمد به صورت «مَلِک یوم..» بخواند و در دیگری «مالک یوم الدین» بخواند.

نکته چهارم: احتیاط در مستحبات

آنچه از بحث که در احتیاط در عبادات واجب بود، در عبادات مستحب نیز جاری است. احتیاط در مستحب نیز احتیاط به اصل عمل، احتیاط در جزء عمل و احتیاط در جزء اضافی مطرح است.

نکته پنجم: احتیاط در شبهات موضوعیه

آنچه در بحث از احتیاط بیان شد، بحث از احتیاط در شبهات حکمیه بود، در شبهات موضوعیه نیز همین بحث هست. گاهی امر دایر است بین تحقیق در یک موضوع یا اینکه بدون دقت در شناخت موضوع، عمل را تکرار نماید.