موضوع: مقصد سوم: مفاهیم/فصل اول: مفهوم شرط /ادلّه منکرین مفهوم شرط«1»

ثم إنه ربما استدل المنكرون للمفهوم بوجوه‌؛

أحدها: ما عزي إلى السيد من أن تأثير الشرط إنما هو تعليق الحكم به و ليس بممتنع أن يخلفه و ينوب منابه شرط آخر يجري مجراه و لا يخرج عن كونه شرطا

(ثمّ إنّه...): ادلّه منکرین مفهوم شرط

کسانی که قائل به ثبوت مفهوم شرط به عنوان یک قاعده کلیه نبوده و آن را انکار می نمایند نیز به ادلّه ای استناد نموده اند و لکن این ادلّه نیز مورد پذیرش مصنّف واقع نگردیده و درصدد نقد و بررسی آنها برمی آید، با اینکه مصنّف در نتیجه با آنها موافق بوده و قائل به ثبوت مفهوم شرط نمی باشد. مهمترین ادلّه آنها سه دلیل می باشد که در ما نحن فیه ذکر گردیده و مورد مناقشه قرار می گیرد.

أحدها: بیان دلیل اول

دلیل اول دلیلی است که به سیّد مرتضی «ره» نسبت داده شده است. ایشان در «الذریعة إلی اصول الشریعة»[1] در مقام پاسخ به ادلّه قائلین به مفهوم وصف می فرمایند: «و الجواب عن الثالث: أنّ الشرط عندنا کالصفة فی أنّه لا یدلّ علی أنّ ما عداه بخلافه و بمجرّد الشرط لا یعلم ذلک و إنّما نعلمه فی بعض المواضع بدلیل منفصل، لأنّ تأثیر الشرط أن یتعلّق الحکم به و لیس یمتنع أن یخلفه و ینوب عنه شرط آخر یجری مجراه و لا یخرج من أن یکون شرطا ...»

ایشان می فرمایند: مفاد قضیه شرطیه این است که حکم و جزاء، معلّق بر شرط می باشد و زمانی که شرط تحقّق پیدا کرد، جزاء هم محقّق می شود و هیچ دلالتی بر این ندارد که شرط، علّت منحصره برای جزاء است و امر دیگری نمی تواند جانشین شرط مذکور شود؛ مثلا در جمله «إن جاءک زید فأکرمه»، مفاد قضیه شرطیّه و مقصود متکلّم این است که مجیء زید، شرط تحقّق وجوب اکرام است و هیچ نظری به این ندارد که آیا با عدم مجیء زید، شرط دیگری جانشین آن می شود یا جانشین آن نمی شود لذا این احتمال وجود دارد که شرط دیگری جانشین آن شود و حکم و جزاء بر آن شرط نیز معلّق گردد و بر فرض اینکه شرط دیگری جانشین آن شود، شرطیّت شرط اول به حال خود باقی بوده و منتفی نمی گردد. بنابراین جمله شرطیّه هیچ دلالتی بر علیّت انحصاری شرط نسبت به جزاء ندارد تا اینکه دلالت بر مفهوم یعنی انتفاء سنخ حکم در جزاء، در هنگام انتفاء شرط داشته باشد.