درس خارج اصول استاد سیدمحمدعلی علوی‌گرگانی

موضوع: تعارض دو ضرر

تنبیه نهم- این تنبیه دارای مسائل مفید فقهی هم هست-

بحثی که امروز آغاز میکنیم بر این موضوع است که اگر دو ضرر باهم تعارض پیدا کرد تکلیف چیست؟

در اینجا سه مسئلة اساسی پیش می آید؛ گاهی ضرر متوجه به فرد واحد است یعنی امر او دائر مدار بین دو ضرر خواهد بود و گاهی یکی از دو ضرر متوجه به یکی از دو شخص خواهد بود که این قسم عکس صورت قبلی است و گاهی هم امر دائر مدار بین ضرر یک فرد یا اضرار به دیگری است.

اما المسألة الاولی:

در فرض اول که ضرر متوجه یک شخص واحد است؛ «یتصور علی ثلاثة انحاء» گاهی هردو ضرر که متوجه من است هیچ کدام حرام نیست بلکه مباح است. « یکون کل واحد من الضررین مباحا» مثل آنکه قائل بشویم که اضرار بنفس حرام نیست. حال امر او دائر باشد بین اضرار رساندن به یکی از دو ضرر که برای او جایز است هر کدام از دو ضرر را متحمل شود و اشکالی ندارد.

البته ضرری که شرعا منعی نداشته باشد مثل کارگری که با کارکردن ضرر به او وارد می شود اما این نحو اضرار بنفس متعارف است. لذا اگر اضرار به نفس حرام نباشد می تواند یکی از دو ضرر را وارد کند مثلا یک ضرر به دست او است یا یک ضرر به پا او وارد می شود -مثل بنّا و آهنگر- البته این مختصر ضرر وارده مباح است. لذا پذیرش احد الضررین اشکال ندارد.

والثانی: « ما یکون احد الضررین حراما دون الاخر» جایی که یکی از ضررها حرام و دیگری مباح است. مثل آنکه امر او دائر باشد بین تلف نفس محربم یا تلف یک مالی که حرام هم نباشد پس در این موارد شکی نیست که باید مقدم کند آن ضرری را ما لو کان کلاهما محرّمین فیصیر المقام حیئنذ من باب التزاحم فلاید له حیئنذ من اختیار ما هو اقل ضررا بل الاجتناب عما یحتمل الاهمیة».

اما صورت سوم مربوط به فقه است. هر دو از این ضرر ها که متوجه من است، حرام باشد در این صورت مورد از موارد تزاحم است چرا که هر دو ملاک ضرر را دارند لذا هر کدام که احتمال اقل ضررا است را مقدم می داریم . اگر یکی از ضرر ها محتمل الاهمیة باشد و دیگری غیر محتمل الاهمیة باشد، محتمل الاهمیة را مقدم می کنیم. و این تقدیم بنابر قواعد عقلائی می شود.

« و من هنا یظهر حکم اضرار احد الشخصین اذا قلنا بحرمته فیکون ذلک من باب التزاحم اگر ضرر ناچارا به یکی از دو نفر متوجه باشد. در این جا باید نظر کنیم که اهم کدام است. پس مسئله اول با این سه فرض تمام شد.

« اما المسألة الثانیة اذاکان الضرر متوجها الی احد الشخصین ولایمکن التخلص منه الا بتحمل الضرر فی احد الفردین» اگر ناچاریم بر ضرر یکی از مالک ها برای مثال در روستاها دیواری نبود بلکه از پرچین های چوبی استفاده می شد، اگر یکی از حیوانات همسایه داخل ملک شما شود و سر در دیگ غذای شما کند و سر این حیوان داخل دیگ گیر می کند. امر دائر بین این است که یا گاو را بکشیم یا دیگ را بشکنیم. در این مثال ناچاریم از یکی از ضرر ها حال کدام را مقدم کنیم؟ یک فرض این است که دیگ را بشکند و قیمت دیگ را به همسایه بپردازد. اما تبدیل به مثل و قیمة در صورتی است که نتوانیم عین مال را رد کنیم و این اینجا خود عین باقی است و از دادن مثل هم متعذر هستیم. باقی شقوق بحث فردا انشاء الله