درس خارج اصول استاد سیدمحمدعلی علوی‌گرگانی

موضوع: ضرر در موارد تدارک صدق نمیکند

تنبیه هفتم

بحث می شود که اگر مقابل ضرر عوضی قرار داده شود صدق ضرر نمی کند بلکه اگر عوض قرار نگیرد ضرر صدق می کند. لذا اگر ضرر تدارک شود ضرر نمی باشد. لذا گفتیم، «انّ الضرر عبارة عما لم یکن بإزائه عوض. و اما الذی یتدارک بعوض فلایصدق علیه الضرر» مثلا در ازدواج شارع شرط می کند که مرد باید مهر را بپردازد. این مهر در مقابل تسلط بر بضع است. لذا باید مهر را بپردازد زیرا به عنوان استمتاع است و هیچگاه عنوان ضرر برآن صدق نمی کند. در امور دنیایی مهریه را ضرر نمی گویند اما اگر عوض اخروی باشد آیا ضرر صدق می کند؟ یا مثلا بگوییم اگر خدمتی به کسی کند در آخرت پاداش می برد. آیا عوض اخروی مانع صدق ضرر می شود که لاضرر جاری نشود؟ آیا مابازاء اخروی هم همانند ما بازاء دنیوی است.

«اما اذا کان الحکم المتکفل للضرر مشتملا علی عوض اخروی فهل یصدق علیه الضرر حتی یوجب رفعه بقاعدة لاضرر أو لا؟ فربما یکون بعض الاحکام المشتمل علی الضرر مستلزما للعوض الاخروی. فلا یبقی ضرر حتی یتمسک بالقاعدة و یقال بحکومتها علیه هذا»

فاضل نراقی در کتاب عوائد الایّام صفحه 21؛ در این شبهه این طور بیان دارند که « بان الضرر عبارة عما لم یکن بازائه عوض معلوم او عوض مظنون و احتمال العوض لاینفی صدق الضرر مع أنّ العوض الاخروی معلوم الانتفاء بالاصل »

ضرر در جایی است که در مقابلش عوضی نباشد. یعنی احتمال عوض دادن منجر به نیامدن ضرر نمی شود. مع ان العوض الاخروی معلوم الانتفاء بالاصل. درخواست پاداش از خداوند و وجوب پرداخت پاداش بر خدا به برائت منتفی است.

سپس خود مرحوم نراقی رحمه الله ایرادی به خود مطرح می کنند.

ثم اورده علیه بقوله: «فان قیل هذا ینفع اذا لم یکن الحکم المتضمن للضرر داخلا فی عموم دلیل شرعی و اما اذا کان داخلا فیه سیما اذا کان من باب الاوامر و امثاله یثبت العوض و یلزم عدم تعارض الضرر مع عمومه مع أنه مخالف لکلام القوم» اگر دلیل شرعی امر کند و پاداش برای آن عمل در نظر بگیرد مورد بحث نیست بلکه مورد نزاع جایی است که دلیل شرعی نداشته باشیم بر پاداش اخروی.. اما این را علماء قبول نکرده اند. هذا مخالف لکلام قوم.

مثلا اذا ورد «اذا استطعتم حجّوا» و «اذا دخل الوقت صلوا» یدل بعمومه علی الامر بالحج و الصلاة فی کل وقت حصلت الاستطاعة او دخل الوقت و ان تضمن ضررا کلیا و الامر یدل علی العوض فلا یکون ضررا» اینجا ضرر محسوب نمی شود چرا که عوضش اجر اخروی خدا است.

فاجاب بقوله «قلنا الامر تعلق بالحج و الصلاة و لازمه تحقق الاجر المقابل لمهیة الحج و الصلاة المتحقق فی حالة عدم الضرر ایضا اما حصول عوض فی مقابل الضرر و اجر له فلادلیل له. نعم لو کان نفس الضرر مما امربه یحکم بعدم التعارض و عدم کونه ضررا کما فی قوله علیه السلام اذا ملکتم النصاب فزکّوا، فامثاله» انتهی کلام محقق النراقی

اگر این زکات مستلزم یک ضرر دیگرغیر زکات، باشد آن جا می توان به لاضرر تمسک کرد. لذا ایشان اگر امر تعلق به شی ضرری بگیرد ضرر است اما اگر امر بر صلاة و حج امر تعلق بگیرد تدارک معنا ندارد.

نظر استاد

اقول: «والذی یخترج بالبال هو أن یقال إن تدارک الضرر بالعوض الاخروی لایوجب انتفاء الضرر حتی لا یشمله دلیل لا ضرر و لا ضرار حتی و لو کان داخلا فی عموم الامر بل حتی و لو کان الامر قد تعلق بنفس الضرر الذی قبله الفاضل المذکور»

به نظر ما اگر ضرر دنیوی به عوض اخروی هم جبران شود باز صدق ضرر میکند و داخل در عموم قاعده لا ضرر می باشد حتی اگر امر به نفس ضرر تعلق گرفته باشد.

توضیح المطلب :«إن صدق الضرر و انتفائه امر عرفی و قد یؤخذ من فهم العرف و لیس امرا مجعولا شرعیا اعتباریا حتی یلاحظ کیفیة صدقه و عدم صدقه و من الواضح من العرف ان الضرر المنتفی عندهم لیس الا ما یشاهد عوضه و یمکن ان یدرک بحسب الحواس الظاهرة دون ما لا یناسخ مع هذا العالم فإنه و ان کان یصدق ان له عوض قطعا»

مسئله ضرر و عدم آن امری عرفی است و از فهم عرف گرفته می شود و موضوع ضرر مسئله جعل شرعی و اعتبار شرعی نیست تا در کیفیت صدق ضرر به شرع مراجعه شود لذا عرف در مصادیق ضرر به عوارض دنیایی نگاه میکند و آنچه را که با حواس ظاهری درک میکند را ملاک قرار میدهد نه آن چیزی را که سنخیت با این عالم ندارد حتی اگر عوض اخروی هم صدق کند. چون عرف آن را جزء عوض تدارک شده نمی بیند. لذا در اخبار هم نمونه این ارتکاز عرفی می باشد چرا که در داستان احمد کوفی که به امام صادق علیه السلام پولی داد تا برای او منزلی بخرد تا هر زمان به مدینه می آید مزاحم حضرت نشود و خانه داشته باشد لکن حضرت پول او را به فقرا داد. بعد از برگشت از حج نزد امام صادق علیه السلام آمد و امام فرمود خانه ای در بهشت برای تو خریداری کرده ام و این خانه بهشتی عوض پول او بوده در حالی که ارتکاز سوال او از خانه نشان می دهد که باید خانه ظاهر عوض پولش باشد.بقیه کلام برای جلسه بعد.