درس خارج اصول استاد سیدمحمدعلی علوی‌گرگانی

موضوع: قاعدة لاضرر

حکم تیمم با اعتقاد ضرر و کشف خلاف

تتمیم: اگر مکلف معتقد باشد که وضو و غسل برایش ضرر دارد یا اینکه مکلف معتقد است که آب ندارد. در این فرض او تیمم کرده و نماز خوانده، بعدا کشف شد که آب برای او ضرر نداشته یا اینکه کشف شد که آب بوده، هل یجب علیه الاعادة ام لا؟

این مسئلة دو صورت دارد، اول بعد از خروج وقت نماز می فهمد که آب برایش ضرر نداشته یا اینکه می فهمد آب داشته است. دوم صورتی که در وقت بفهمد که ضرر نداشته یا آب به همراهش بوده، آیا نمازش را باید اعادة کند یا خیر؟

«أما علی الاول قد یقال بوجوبها -الاعادة- لان الطهارة شرط فی الصلاة و لم تتحقق فلم تبرء ذمته عنها» چون طهارت با آب را نیاورده هنوز نماز بر ذمة اش باقی مانده لذا نمازش باطل است.

« لکنه مدفوع بان الملاک فی صحة التیمم لیس الا صدق عدم الوجدان فیما اذا اعتقد عدم وجود الماء إما لعدم وجوده بزعمه أو وجوده ممنوعا شرعا لاجل اعتقاده الضرر» در جایی که معتقد به ضرری بودن آب یا فقدان آب بوده ملاک تیمم می آید لذا نمازش با تیمم صحیح است زیرا عدم وجود آب فی الواقع موضوع حکم شرعی نیست. لذا اعادة ندارد. . در مسئله عدم اعادة فرقی نمی کند که قضاء را به امر جدید بدانیم یا به امر اول باشد چون فرض ما در اینجا این است که اصلا فوت تکلیف صورت نگرفته است تا خطاب وجوب قضا بیاید.

«و أما علی الفرض الثانی: و هو ما لو انکشف الخلاف قبل انقضاء الوقت فهو ایضا یتصور علی انحاء»

فرض دوم -خیلی مورد بحث است- آنکه در وقت بفهمد که آب ضرر نداشته یا واجد الماء بوده، که دارای اقسامی است. «تارة ما لو اتی بالصلاة فی اول الوقت و قلنا بعدم جواز البدار فحینئذ لا اشکال فی وجوب الاعادة لعدم اتیانه بما هو تکلیفه و وظیفته» اگر نماز را در اول وقت با تیمم بخواند ولی مبنای فقهی این باشد کهبدار جایز نباشد که باید تا آخر وقت منتظر باشد شاید عذر برطرف شود، در این صورت حکم به اعادة می شود..

«و اخری ما لو اتی فی اول الوقت لکن مع الشک فی بقاء العذر مع القول بجواز البدار و اتی مع استصحاب بقاء العذر فبعد انکشاف الخلاف فالحکم هو وجوب الاعادة علی مبنی القول بعدم إجزاء الامتثال الامر الظاهری عن الامر الواقعی کما هو مختارنا حیث نقول بالاجزاء ما لم ینکشف الخلاف کما لا تجب الاعادة علی القول بالاجزاء»

در این فرض شک دارد که عذر باقی است یا خیر و استصحاب بقاء عذر میکند که اگر کشف خلاف شود حکم به وجوب اعاده می شود یا خیر؟ این خود متوقف به یک مسئله می باشد، اگر کسی امتثال یک امر ظاهر کرده باشد کشف شد که امری نداشته آیا اعادة لازم است یا خیر؟ آیا امتثال امر ظاهری مجزی از امر واقعی است؟ زیرا در این فرض اخیر با استصحاب نماز خوانده و استصحاب یک امر ظاهری است. اگر قائل شویم که امتثال ظاهری کفایت می کند نماز با طهارت ترابیه کفایت می کند اما اگر کفایت نکند باید اعادة کند. البته ما در بحث کفایت امر ظاهر از امر واقعی تفصیل قائل می شویم یعنی اگر بعد از امتثال ظاهر کشف خلاف شود، مجزی نیست. اما اگر کشف خلاف نشود مجزی است.

« و ثالثة یأتی بالصلاة فی اول الوقت مع علمه ببقاء العذر و قلنا بجواز البدار فانکشف الخلاف فانه و إن أتی بحسب الوظیفة فی اول الوقت الا انه لا یبعد القول بوجوب الاعادة لإمکان أن یکون جواز البدار مشروطا بعدم کشف الخلاف خصوصا مع ملاحظة کون إتیان المکلف به فی أفراد الازمنة فی الوقت الموسع بصورة الواجب التخییری العقلی فحینئذ إذا تعذر بعض الافراد لم یکن ذلک موجبا لسقوط البعض المیسور منه و لذلک نحکم بوجوب الاعادة علی الاحوط»

نماز را در اول وقت به جا آورده است و علم به بقاء عذر هم دارد و ما هم قائل شویم که بدار در اول وقت اشکال ندارد که در این فرض کشف خلاف شده است. بعید نیست که قائل به وجوب اعاده نماز شویم چون جواز بدار مشروط است که اینکه کشف خلاف نشود مخصوصا اگر این واجب واجب موسع باشد. در واجب موسع مکلف باید در طول ازمنه داخل وقت نماز را به صورت کامل بیاورد لذا اگر در برخی از زمان نماز نتواند نماز را با طهارت کامل بیاورد موجب نمی شود که نماز بدون طهارت کامل مجزی باشد بلکه باید در زمان دیگری از وقت نماز آن را به صورت کامل بیاورد.

« رابعة ما لو انکشف الخلاف قبل الدخول فی الصلاة فلا اشکال فی وجوب الاعادة لانه یصدق علیه انه واجد الماء فلابد من تحصیل الشرط و هو الطهارة المائیة» به اعتقاد ضرر وضو نگرفته است بلکه تیمم کرده و هنوز نماز نخوانده است. بعد کشف خلاف شد که آب ضرر نداشته یا کشف وجدان آب شود، لازم است که وضو بگیرد و با تیمم نمازش صحیح نیست « لانه یصدق علیه انه واجد الماء فلابد من تحصیل الشرط»