درس خارج اصول استاد سیدمحمدعلی علوی‌گرگانی

موضوع: قاعدة لاضرر

بیان مرحوم آیت الله نائینی در حکم وضو با علم به ضرر برای مکلف

در ادامه بحث جلسه گذشته مرحوم محقق نائینی فرع مفید دیگر در لاضرر دارند،

ایشان می فرمایند: اگر کسی علم به ضرر داشته باشد و اعتقادش هم به ضرر می باشد و می داند که در وضو ضرری و غسل ضرری باید با تیمم نماز بخواند، اما با این حال وضو میگیرد. آیا نمازش صحیح است یا باطل است؟

قال: «إن وضوئه باطل و لا یمکن تصحیحه لا بالملاک و لا بالترکب و لا بما یقال من أن التیمّم رخصة لا عزیمة و لا یرجع الی ذلک مثل ما یقال أن الضرر یرفع اللزوم لا الجواز و ذلک لأن مقتضی الحکومة خروج الفرد الضرری عن عموم أدلة الوضوء و الغسل و عدم ثبوت الملاک له لعدم وجود کاشف له و لا معنی لاحتمال الرخصة فی المقام فإن التخصیص بلسان الحکومة کاشف عن عدم شمول العام للفرد الخارج و لا معن لرفع اللزوم دون الجواز فإن الحکم بسیط لا ترکیب فیه حتی یرتفع احد جزئیه و یبقی الاخر»

می فرمایند: وضو گرفتن او ملاک ندارد، ترکیبی هم وجود ندارد؛ برخی تکالیف بسیط هستند یعنی دائر مدار وجود و عدم یا صحت و بطلان هستند مثل وجوب غسل و وضو که بسیط هستند اما برخی احکام مرکب هستند از صحت و لزوم مثل باب معاملات که مرکب اند یعنی بیع دو حالت دارد یک صحت دارد و یک لزوم دارد؛ گاهی با لاضرر لزومش برداشته می شود اما صحتش باقی می ماند.حال مروحوم نائینی می فرمایند وضو و غسل بسیط هستند و حالت ترکیبی ندارند لذا نمیتواند حکم کرد که لزوم آن برداشته شده با لا ضرر ولی صحت پابرجا است همانگونه که فرقی ندارد تیمم را رخصت بدانیم یا عزیمت بدانیم چون این جا یک امر بسیط تکلیفی است که دائر مدار وجود و عدم است. حالت لزوم و غیر لزوم ندارد پس در اینجا قاعده لا ضرر حکومت دارد.

اما معنای حکومت یعنی لاضرر این وضو و این غسل را از فردیت وضو وغسل شرعی خارج کرده است؛ پس این غسل و وضو از وجوب خارج شده است لذا غسل و وضوی او باطل است. «کاشف عن عدم شمول دلیل العام للفرد الخارج»

بنابراین مکلف باید نمازش را با تیمم بخواند.

اما برخی از اعاظم وضو و غسل او را در این فرض تصحیح کرده اند! گفته اند که اگر او درد و مشقة را تحمل کند وضو و غسلش باطل نیست؛ زیرا لاحرج مثل لاضرر در مقام امتنان است و لذا بطلان وضو و غسل خلاف امتنان است.

کلام استاد در مسئله صحت وضو و غسل با علم به ضرر

اقول: اما ما می گوییم که تحمل مشقت وضو و غسل ضرری، صوری دارد؛ «قد یکون مع الجهل به و اخری یکون مع العلم فعلی الاول تارة لم یعتقد بنفسه الی وجوده و اخری اعتقد به مع کونه فی الواقع ضررا»

گاهی نمی دانسته که وضو ضرر دارد و گاهی علم به ضرر دارد. بنابر صورت اول گاهی اعتقاد به عدم ضرر هم داشته است و فی الواقع هم ضرر نبوده است و گاهی اعتقاد به عدم ضرر داشته ولی فی الواقع ضرری بوده است.

«فان کان ضررا و جهل به ولم یعتقد الیه بل اعتقد عدمه فتوضّأ، واغتسل فلاوجه للبطلان. الا ان یقال بان وجود الضرر فی الواقع ولو لم یعلم به موجب لعدم الامر بالوضوء و الغسل و عدم وجود الملاک فیکون وظیفته التیمم لا الطهارة المائیة فحیث لم یأت بالتیمم فیکون فاقدا للطهارة » اینجا امر به وضو نداریم امر به غسل نداریم یعنی ملاک ندارد، چون اعتقاد نداشته و امر به غسل و وضو نداشته لذا بدون تیمم نماز خوانده پس نمازش باطل است؛ اما ما این را قبول نداریم، چون فرض اینکه علم بضرر نداشته و علم بحرمة ضرر نداشته و عمل او هم با این عنوان نبوده قهرا امر او صحیح بوده لذا نمازش صحیح است.

ریشه تصحیح نماز به مرتبه جعل برمی گردد؛ پس این وضو و غسل محبوب مولی می باشد؛ و قصد قربة تمشی می شود. زیرا به اصل ضرر جاهل بوده و اعتقاد به عدم ضرر داشته «فاتی به متقربا الی الله فالحکم بالبطلان لاجل الضرر الواقعی یکون خلافا للامتنان.

«واما لو کان جاهلا باصل الضرر الموجود الا انه اعتقد ضررا و لو من جهة اخری و برغم غیر ما هو الموجود فحیئئذ لو توضأ أو اغتسل کما هو المتعارف فهل یکون وضوئه و غسله باطلا أم لا؟»

موضوع در فرضی است که اصل ضرر بوده اما او جاهل به حکم ضرر موجود است، ولو ضرر از جای دیگر باشد ولو بضرر آخر آیا این غسل و وضو او باطل است؟ البته نوعا کسی که این وضو و غسل را می گیرد، علم به ضرر ندارد، یا اگر می داند ضرر هست اما اعتقاد به حکم ضرر ندارد. لذا گاهی به اصل حکم جاهل است گاهی هم موضوع ضرر را تشخیص نداده است. در این فرض وضو گرفته و غسل کرده است. آیا غسل و وضو او باطل است؟ در فرض سه قول داریم: قول به صحت، قول ببطلان، قول به تفصیل. انشاء الله اقوال را فردا بیان می کنم.