درس خارج اصول استاد سیدمحمدعلی علوی‌گرگانی

موضوع: قاعدة لاضرر

جوابی داده شد در مسئلة صحة نماز با وضوء یا غسل ضرری، که علم و قدرت در ظرف تنجز می آید و حکم را منجز بر مکلف می کند و در مرتبه تشریع و تقنین داخل نمی شود. این جواب گذشت. جواب دوم، حدیث لاضرر برای این که شامل غسل و وضوء ضرری شود و منجر به بطلان عبات مکلف شود لازم می آید که خلاف امتنان شود در حالی که حدیث لاضرر مثل لا حرج در جهت امتنان برای امت و رفع اذیت و گرفتاری برای آنان است.

اگر جایی که اضرار به نفس حرام شود و مبغوض شارع باشد لازم می آید که وضوئش باطل شود و قصد قربة صورت نمی گیرد. زیرا حرمت لاضرر در وضوء ضرری به عبادت سرایت می کند و مانع صحة نماز او می شود.لذا اگر بداند وضو گرفتن برای اوضرر دارد و با وضوء ضرری نماز بخواند، نمازش باطل است. در کتاب نور الهدی در حاشیة عروه این مسئلة را متعرض شده ایم، در ذیل مسئلة 33 وضوء جبیرة، گفتیم که وضوء ضرری در صورت علم به ضرر نماز را باطل میکند. اگر اعتقادش این است که وضوء برایش ضرر ندارد و وضوء می گیرد یا غسل می کند، او از ابتدا اعتقاد داشته که ضرر ندارد لذا نمازش صحیح است بتبع صحت وضوء و غسلش، اما احتباط مستحب اعادة وضوء و غسل می باشد. اما قبل از اتیان مشروط به اگر علم پیدا کند باید وضوء و غسلش را اینان کند و استحباب اعادة برای بعد از اتیان مشروط به است.

مرحوم محقق نائینی در رسالة لاضرر می فرماید: «بانّ مقتضی ما ذکرنا من اعتبار الامرین من الضرر الواقعی و العلم به انه لو اعتقد الضرر ثم انکشف عدم کونه ضررا فی الواقع، لم یسقط عنه الوجوب و لازم ذلک اعادة الصلاة لو تیمم و صلی باعتقاد الضرر ثم انکشف عدم کونه ضررا لعدم انتقال الفرض الی التیمم و هکذا فی الغسل مع أن ظاهر المشهور عدم وجوب الاعادة فیستکشف من ذلک أن اعتقاد الضرر له موضوعیة فی البابین» اگر علم به ضرر داشته باشد، بعد کشف شود که ضرر نداشته، کسی که به اعتقاد ضرری بودن تیمم کرده و الان فهمیده ضرر نداشته آیا باید اعادة کند نماز ش را؟ یا نمازش صحیح است با تیمم؟ زیرا بعد از انکشاف می فهمد که وظیفه اش صلاة با وضوء بوده است. -در غسل هم هیمن طور-! مشهور می گوید در این فرض بعد انکشاف ضرری نبودن، اعادة لازم نیست؛ و مرحوم نائینی این طور تحلیل می کند که اعتقاد به ضرر برای او موضوعیت داشته است. چون اعتقاد به ضرری بودن داشته نمازش صحیح است. ولو بعدا کشف شود که ضرری نبوده ولی که این نظریه مشهور هم هست ولی طبق قاعده لا ضرر باید نماز را اعاده کند چون فی الواقع تکلیف او تیمم نبوده است و انجام تکلیف نشده است.

مرحوم نائینی برای حل مسئلة می گویند: در آیه شریفه ﴿و ان لم تجدوا ماء فتیمموا﴾[1] معنای لم تجدوا مشکل مسئلة را حل می کند. گاهی می گوییم عدم وجدان ماء واقعا مراد است که وظیفة اش تیمم است. اما عدم وجدان یعنی معتقد است که آب ندارد، یعنی عدم وجدان واقعی نیست، در این صورت که تیمم کرده و نماز خوانده آیا عدم وجدان بر او صدق می کند؟ اگر وجدان را به معنای یافتن حقیقی بگیریم، بر او عدم وجدان صدق نمی کند؛ اما میتوانیم وجدان را معنای اعم بدانیم، کسی که آب نیابد، گاهی مانع شرعی دارد، گاهی مانع عادی دارد یعنی به آب دسترسی ندارد؛ در این صورت صلاة با تیمم صحیح است؛ اگر چه آب داشته، اما در اعتقادش آب نیافته بود، در این فرض گفته اند اعادة نماز لازم نیست؛ چون او به حسب ظاهر باید تیمم می کرد لذا امر ظاهری را امتثال کرده است گرچه امر واقعی باید با وضوء و غسل باشد؛ این مسئله در بین علماء مطرح است که آیا امتثال امر ظاهری از امتثال امر واقعی کفایت می کند یا خیر؟ دو قول است، گروهی قائل به اجزاء امر ظاهری از امر واقعی شده اند، اما گروهی هم اجزاء را مخصوص به فرضی می داند که کشف خلاف نشود؛ ما دلیل اجزاء را تاجایی حجت می دانیم که کشف خلاف نشود؛ یعنی باید درصورت کشف خلاف به احتیاط واجب اعادة کند مخصوصا نسبت به نماز های بعدی که باید با طهارت مائیة صلاة را اتیان کند.