درس خارج اصول استاد سیدمحمدعلی علوی‌گرگانی
99/06/23
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: قاعده لاضرر
احتمالات معنایی «لا» نفی جنس
بخشی از بحث، در محور «لاضرر و لاضرار»، مربوط به معنای این دو جمله بود که توضیحاتی از آن در جلسه گذشته داده شد. اما الان از معنای «لا» در این عبارت بحث خواهیم کرد. در مورد «لا» آقایان همه اتفاق‌نظر دارند که «لا» برای نفی جنس می‌باشد، اما ممکن است نفی جنس به‌عنوان خاصی باشد، به طور اجمالی، «حرف لا قد یستعمل و یراد به النهی و قد یستعمل و یراد به نفی الحصة و قد یستعمل و یراد به نفی ما حکم به سابقا»، این‌ها موارد «لا» می باشد، اما موضعش در این موارد می‌باشد، بحث امروز در این است که «لا» در «لاضرر و لاضرار» کدام می‌باشد.
لای نفی جنس به معنای نهی
«قد یراد ما تستعمل فی مقام الاخبار عن عدم تحقق شیء کنایة عن مبغوضیّته»؛ گاهی «لا» می‌آید؛ اما کنایه بر اینکه چیزی وجود پیدا نکرده، البته چون مبغوض می‌باشد، نه اینکه واقعاً به وجود نیامده باشد. « فیکون النفی حینئذ یراد به النهی»؛ اگر این معنا را در «لا» بگیریم، پس ظاهر لا نفی جنس است؛ ولی باطناً نهی می‌باشد. کمااینکه در نقطه مقابل نیز ممکن است به کار رود، مثلا آقای فلانی مرد خوبی است، کار را انجام می دهد، کنایه از اینکه تحقق پیدا می کند. کما این که فقهاء در عباراتشان می گویند، «یعید صلاته أی أعِد صلاتک»؛ او نمازش را اعاده می کند، پس اینجا نفی در مقام نهی است، کما اینکه در مقام اثباتی، در مقام امر می باشد. در آیه شریفه ﴿فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِي الْحَجِّ﴾[1] ؛ درحج نباید، عمل زشت و فسق و جدال باشد. ظاهرش می گوید لا رفث...نفی جنس است اما مراد نهی می باشد، یعنی آن عمل را هیچ گاه انجام ندهید، جدال و بحث نکنید، دعوا نکنید – اکنون که در مکه آب فراوان شده است، اما آن سال اولی که ما رفته بودیم مکه، چقدر دعوا می شد برای گرفتن آب، یک شیر آب بود و همه دعوا می کردند برای گرفتن آب، مصداق جدال بود- منظور این که یک قسم از به کار بردن «لا»، که ظاهرا نفی جنس می باشد ولی نهی مراد است، «بل ارید منه النهی»، کما اینکه در مقابل، از اثباتش امر اراده می شود.
لای نفی جنس به معنای نفی حصة خاص طبیعت
«و منها ما تستعمل فی مقام الاخبار عن عدم وجود شی فی الخارج»؛ لا را برای نبود چیزی در خارج به کار می برند. «لا مطلقا»؛ نه اینکه بگویند، مطلقا چیزی نیست، منظور نفی از وجود شی است به لحاظ وجود طبیعت در ضمن فرد، می خواهد نفی وجود طبیعت در ضمن فرد کند، نه اینکه طبیعت نباشد، «بل بمعنی عدم وجود طبیعة فی ضمن فرد خاص او حصة خاصة»، مثلا « لا ربا بین الوالد و الولد.»؛ بین پدر و فرزند ربایی نیست، مراد از نبود ربا، نبود مصداق ربا می باشد اما طبیعت ربا وجود دارد. یا روایت می فرماید، «لا غیبة لمن ألقی جلباب الحیاء[2] »؛ کسی که بی حیایی کند، غیبت کردنش موضوعی ندارد. آیا طبیعت غیبت نیست؟ یا مراد از نفی مصداق غیبت حرام، نفی حصة غیبت حرام می باشد. نفی موضوع می کند به لحاظ نفی حکمش، چون حیاء ندارد، پس غیبت هم ندارد، چون ربا نیست، قهرا حکم ربا هم نیست.
این نفی ها در مواردی صحیح است که اصل جعل حکم ربا و غیبت بوده، اما به مناسبت مورد، سلب شده است. حال یا حکم الزامی باشد، یا حکم غیر الزامی باشد، شارع جعل حکم کرده باشد، این طور که ابتدائا گفته شده باشد، صحیح نیست.
گاهی هم «لا» می آید، اما نفی ادعائی می باشد. مثل « لا صلاة لجار المسجد الا فی المسجد»؛ یعنی نماز برای او نمی باشد، در حالی که نماز را می خواند اما چون مسجد نمی رود و در خانه نماز می خواند، می گوییم نمازی برایش نیست. برخی می گویند، مراد نفی کمال است. یعنی نمازش آن کمالی را که باید داشته باشد، ندارد. اما برخی گویند نفی کمال نیست بلکه می خواهد نمازش را بی خاصیت نشان دهد، در هر صورت نفی ادعایی است.
مرحوم آیت الله خویی در مصباح الفقاهة فرمودند، مصداق ربا حقیقتا بین پدر و فرزند نیست و مصداق غیبت برای کسی که حیاء ندارد حقیقتا نیست. اما ما نمی توانیم قبولش کنیم. البته نهی به لحاظ این معنایی که اشاره کردیم اشکال ندارد، اما نفی حقیقت ربا و غیبت را نمی توانیم قبول کنیم، بین پدر و فرزند حقیقتا ربا هست چون وقتی مالی را بدهد و زیاد تر بگیرد، ربا می باشد، حقیقت غیبت است، پس مراد از «لا ربا...، لا غیبة...»، یعنی اثر ربا و غیبت را ندارد؛ از باب نفی آثار می باشد، عذاب برداشته می باشد. شاید هم نظر مبارک ایشان همین باشد. ظاهر مطلب این است که ربا حقیقتا موجود است اما اثر ربا، گناه آن، معاملات باطل، بار نمی شود.
پس یک قسم از نفی «لا»، نفی موضوع می شود به لحاظ نفی الحکم از باب «حصة أو فرد خاص»
