درس خارج اصول استاد سیدمحمدعلی علوی‌گرگانی

موضوع: قاعده لاضرر

لاضرر و لاضرار یک قاعدة مستقل

آیا لا ضرر و لاضرار یک قاعده است یا تتمیم کلام است؟ ادعاء شده که قاعدة مستقلة است. لا ضرر و لاضرار مستقلا به عنوان یک قاعده وارد شده است، مرحوم امام می گویند آیا مراد شما از وارد شدن به صورت قاعده مستقل چیست؟ آیا مراد شما این است که صرفا این روایت صادر شده یا اینکه علاوه بر صدورش اثبات حجیت کنید، که این نیاز به مؤنه بیشتر دارد؛ چون اثبات حجیت آن خالی از اشکال نیست.

ما عرض میکنیم که گرچه از علماء و بعض اعاظم نقل شده که لاضرر و لاضرار یک قاعده مستقلة است و این مطلب بعید نیست اما ورود آن به صورتی است که برای ما حجت است چرا که یک نقل از این روایت در منابع شیعه است و آن هم نقل مرحوم صدوق در من لا یحضر است و از عامة نیز نقل شده است، لذا این لاضرر و لاضرار از فریقین نقل شده است؛ و قبلا گفتیم روایاتی که مرحوم صدوق به صورت جزمی نقل میکند حجت است.

اما مرحوم آیت الله آقا مجتبی تهرانی در حاشیه اش بر رسائل می گوید، احتمال دارد که در تعبیر «لاضرر و لاضرار فی الاسلام» ، کلمه فی الاسلام کلام مرحوم صدوق باشد یعنی از روایت نیست. گرچه علماء اکثرا تلقی به قبول کرده اند که قید «فی الاسلام» در روایت است و تمسک می کنند به قول مرحوم صدوق در مقدمه که فرموده متعهد می شوم هر روایتی را جزما به معصوم استناد دادم، از امام علیه السلام صادر شده باشد.لذا می توانیم به شهادت مرحوم صدوق اعتماد کرده و اثبات اعتبار کرد و ما نیز اعتبار آن را قبول داریم.

مضارّ بودن مناط دستور به قلع درخت

در هر حال اثبات اینکه لا ضرر قاعده مستقله است و در روایات هم ذکر شده است بعید نیست و در نزد فریقین ثابت است و مؤید این معنا هم جریان سمرة است که حضرت حکم به قلع درخت دادند و اگر مشکلی نبود و ضرری در کار نبود، مردم پیامبر صلی الله علیه و آلیه را سرزنش می کردند، اما هیچ اعتراضی نشد؛

پس معلوم می شود که این عمل پیامبر شایسته بوده است. لذا چون سمرة مضارّ بود، مردم و جامعة مسلمین اعتراضی به پیامبر نداشت، و اثبات شایستگی این فعل از پیامبر می شود. «قد یدعی امکان استظهار کون تلک القاعدة متداولة بین الفریقین و قاعدة مسلمة بینهما، هو تمسک رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم بها فی الحکم بقلع الشجرة و الرمی الی سمرة و لذا قال صلی الله علیه و آله و سلم ما اراک الا رجلا مضارّا، و لاضرر و لا ضرار فی الاسلام فلو لم یکن هذا ثابتا عند الناس فقد اعترضوا علی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم بأن قلع الشجرة اضرار بسمرة »

موارد استفاده قاعده لاضرر

همچنین این قاعده یعنی لاضرر و لاضرار در مورد منع فضل الماء یا در حق شفعة هم مورد تمسک بوده است، پس این یک قاعدة کلی است که در هر جا که ضرر باشد جاری می شود.

اما قضیة عدم منع از فضل الماء فحدیث عقبة بن خالد عن ابی عبد الله علیه السلام، قال قضی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم بین اهل المدینة فی مشارب النخل -نهرهایی که ایجاد می شد در بین نخل ها- انه لا یمنع نفع الشئ و قضی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم بین اهل البادیة انه لا یمنع فضل ماء لیمنع به فضل الکلاء و قال لاضرر و لاضرار فی الاسلام»

و أما حدیث قضاوت پیامبر اکرم صلوات الله علیه در مورد حق شفعه چنین است: فقد وردت فی حدیث آخر لعقبة بن خالد قضی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم بالشفعة بین الشرکاء فی الارضین و المساکن -اگر بخواهیم سهم زمین خود را بفروشیم باید به رفیق خود اول پیشنهاد دهیم و الا او حق شفعه دارد - و قال لا ضرر و لاضرار.

همچنین در قضیه هدم جدار الجار در حدیث دعائم الاسلام، است که دیوار مردم را عمدا خراب کردند چون مزاحم مردم می شد، « روینا عن ابی عبدالله علیه السلام فی حدیث قیل له فان کان الجدار لم یسقط لکنه هدمه او اراد هدمه اضرارا بجاره لغیر حاجة منه الی هدمه؟ قال لا یترک و ذلک ان رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم قال لاضرر و لاضرار و ان هدمه کلّف ان یبنیه ». این ها دستوراتی است که از قاعدة لاضرر و لاضرار استفاده کردند. ب

انشاء الله اقی بحث برای فردا عرض می شود.