درس خارج اصول استاد سیدمحمدعلی علوی‌گرگانی

موضوع: قاعده لاضرر

تفاوت ضرر و ضرار

بحث در تفاوت دو عنوان، ضرر و ضرار بود؛ که آیا به معنای واحد است و یا در معنی تأکید است؟ مرحوم آخوند رحمه الله قائل به تأکید است، اگر تأکید بدانیم، هیئت ضرار با هیئت ضرر دو معنا پیدا می کند در حالی که اگر هیئت واحد باشد می گوییم تأکید اما اصل در اختلاف هیئت، اختلاف معنا می باشد و اصل اولی در الفاظ صادره، اقتضاء می کند که معنای جدید داشته باشد و تأسیس باشد. البته در مواد مختتلف امکان دارد که یک معنا باشد، از باب مترادفین، مثل انسان و بشر؛ که لفظ متفاوت است اما معنا واحد است، اما در یک ماده مورد اشکال است؛ که این جواب را مرحوم امام رحمه الله به مرحوم آخوند رحمه الله دادند و عبارت آن نیز در جلسه گذشته خوانده شد.

در تتمه نیز گفته می شود که مسئله تأکید از باب اذا اجتمعا افترقا و اذا افترقا اجتمعا نیست، چون این قاعده در ماده واحده استفاده نمی شود؛ بلکه از قاعده عرفی تأسیس استفاده می شود. اگر امر دائر مدار تأسیس وتأکید باشد، تأسیس مقدم است.

احتمالات معنای ضرر و ضرار

حال در صورت تأسیس، عرض می شود «فیأتی البحث فی ان ایّ معنی من المعانی المتعددة التی اشیر الیها هی المراد؟ من کون الضرر بمعنی الحبس عن الحق»، کدام معنا از ضرر و ضرار اراده می شود ضرر را به حبس حق معنا کنیم، « و الضرار بمعنی المجاراة بادخال الضرر علیه جوازا و جزائاً»، در مقابل ضرر او من هم به او ضرر برسانم؛

معنی دوم، «الضرر فعل الواحد و الضرار فعل الاثنین»، ضرر فعل یک نفر است اما در ضرار دو طرف دارد؛

معنی سوم، «والضرر ابتداء الفعل و الضرار جزاء الفعل»، کسی که اول شروع کند ضرر است اما اگر جواب ضرر باشد می شود ضرار؛

معنی چهارم، «والضرر علی الصاحب و ینتفع الضارّ من اضراره للغیر و الضرار هو الاضرار من دون ان ینتفع الضارّ به»، ضرر دو صورت است اگر ضرر برساند و به نفع ضرر زننده باشد ضرر صدق میکند، اما گاهی ضرر می رساند اما نفعی عائد ضارّ نمی شود؛ در اولی ضرر و دومی ضرار است.

«أو کون الضرر فی ما اذا فعل مکروها او فعل ما یضیق للصاحب او کون الضرار بهذا المعنی»،

و عن الفاضل النراقی فی کتاب عوائد الایام صفحه 17 در فائده چهارم، «أن الوارد فی الاحادیث ثلاثة الفاظ من الضرر و الضرار والاضرار و ان کانت مختلفة بحسب معنی اللغوی علی ما یستفاد من اکثر کلماته ولکنه لیس اختلافا تختلف به الحکم المعلق علیها بل الاختلاف فی بعض اوصاف للمعنی غیر متعلق کثیرا بما یتعلق به الحکم فان الضرر سواء کان اسما او مصدرا یکون مال المنفی بقوله «لاضرر»، متحدا و یرجع علیه معنی الاضرار و اما الضرار فهو و ان کان بمعنی الضرر کما قیل فهو واضح نعم یختلف فی الجملة لو لم یکن بمعناه بل اخذت فیه المجازات او الاثنییة ولکن الظاهر من الروایة السادسة و هو حدیث البعیر المریض قد شرک الرجل فی رأسه وجلده فی حدیث هارون بن حمزة القنوی، عدم اعتبار شیء فیه » یعنی اگرچه اکثر کلمات لغویین نشان می دهد که تفاوتی بین این سه لفظ درمعنا می باشد لکن گاهی اختلاف در خصوصیات است و ریشه ای نیست کأن اصل ضرر موضوع است و به اختلاف درخصوصیات توجهی نمی شود. لذا در حکم ضر و ضرار هیچ تفاوتی وجود ندارد پس ضرر خواه اسم باشد یا مصدر باشد با معنای ضرار یکی است البته در معنای ضرار نوعی مجازات ضرر رساننده و دو طرفه بودن لحاظ شده است لکن ظاهر روایت هارون بن حمزه عدم اعتبار این امور است.

این روایت همان روایتی است که بیان میدارد که شتر مریضی خریداری شد به ده درهم سپس یک نفر در سر و پوستش شریک بود و بعدا شتر افزایش قیمت پیدا کرد و در نحوه تقسیم اختلاف پیدا کردند و شریک طلب سر و پوست حیوان را کرد ولی حضرت فرمودند این ضرر به صاحب شتر است.