درس خارج اصول استاد عبدالله احمدی‌شاهرودی

موضوع: جلسه هفتاد و سوم: ادامه بحث صحیح و اعم

تصویر رابع(از محقق اصفهانی)

اصلا معنای مجازی دومی وجود ندارد بلکه قائل به صحیح می گوید مثلا لفظ صلوه، مطلقا استعمال در معنای صحیح می شده اما اگر شارع قصد تفهیم صلوه فاسده را داشته تنزیل می کرده صلوه فاسده را به منزلهی صلوه صحیح و لفظ را در صلوه صحیح استعمال کرده یعنی استعمال در صلوه فاسده به نحو مجاز سکاکی است و قائل به اعم می گوید مطلقا استعمال در معنای اعم می شود و اما اگر شارع قصد تفهیم صلوه صحیحه را داشته به تعدد دال و مدلول آن را فهمانده مثل وقتی که گفته می شود «اکرم الرجل العالم» لفظ «الرجل» در همان معنای اسم جنس استعمال شده و لکن عالم بودن را به یک قید دیگر بیان کرده است.

بنابراین تصویر نزاع به این صورت است که اگر شارع فرمود ﴿یا ایها الذین آمنوا اقیموا الصلوه﴾ قائل به صحیح می گوید قطعا صلوه صحیح مراد است، نمی دانیم صلوه فاسد تنزیل شده است به منزله صلوه صحیح یا نه؟ اصل، عدم این تنزیل است مگر این که دلیلی بر آن وجود داشته باشد. و قائل به اعم می گوید اگر نمی دانیم مثلا قنوت جزء صلوه هست یا نه؟ از آنجا که دالی بر قید وجود ندارد اصلِ عدم قید و اصاله الاطلاق محکّم است.

اشکال بر تصویر رابع

محقق اصفهانی می فرماید اشکال این تصویر این است که نمی دانیم لفظ صلاه آیا مجازا در معنای صحیح استعمال شده تا صلوه فاسده از باب تنزیل باشد و یا در معنای اعم استعمال شده تا صلوه صحیح از باب تعدد دال و مدلول فهمیده شود.

اما اگر این تصویر نیز ایراد دارد چرا همان تصویر اول (مرحوم آخوند) را قبول نکردید؟

می فرماید چون تصویر اول یک ایراد اضافه بر ایرادی که بر این تصویر وارد است دارد و آن ایراد این است که وقتی سبک مجاز از مجاز را اثبات کنیم، باید این را هم اثبات کنیم که در استعمال در معنای مجازی اول فقط قرینه صارفه به کار می رفته و در معنای مجازی دوم قرینه معینه هم می خواسته. اما این اشکال به این تصویر وارد نیست زیرا در این فرض اصلا دو مجاز وجود ندارد تا بگویید چطور به صرف عدم قرینه معینه بر معنای دوم، معنای اول اراده شده است. لذا در تصویری که ما مطرح می کنیم به محض وجود قرینه صارفه از معنای حقیقی، همان معنایی که معنای مجازی است (چه صحیح باشد و چه اعم) اراده شده است زیرا معنای مجازی دیگری وجود ندارد. اما احتمال وجود تنزیل یا دال آخر مطلبی دیگر از بحث مجاز و قرینه در مجاز است.

اشکال آقای صدر بر تصویر رابع:

اشکال اول: جای این سؤال از قائل به اعم وجود دارد که بعد از آن که لفظ صلوه، هم در معنای اعم و هم در معنای صحیح، مجازا می تواند استعمال شود، به چه دلیل شارع بگوید در معنای اعم، استعمال مجازی می کنم و معنای صحیح را به تعدد دال می فهمانم و یا از صحیحی سؤال می کنیم چرا شارع، صحیح را معنای مجازی قرار بدهد و اعم را بر آن تنزیل کند؟ و خلاصه وجه ترجیح یکی بر دیگری بنابر هر کدام از دو قول برای استعمال مجازی چیست؟

اشکال دوم: مواردی هست که صلوه قطعا در معنای فاسد استعمال شده مثل این که «هذه الصلوه صلوه فاسده» و مواردی هست که قطعا در اعم استعمال شده است مثل «الصلوه اما فاسده و اما صحیحه»، بنابراین چطور شما می فرمائید استعمالات یا فقط استعمال در صحیح اند و یا فقط استعمال در معنای اعم؟!

و لکن به نظر ما این اشکالات وارد نیست:

اما اشکال اول:

جواب نقضی: همین اشکال نیز به تصویری که شما قبول کردید وارد است زیرا می گوییم به چه علت شارع مثلا در صحیح اعتماد به قرینه عامه می کرده ولی در اعم نه؟

اگر بگویید بنابر تصویر ما هر دو استعمال، مجازی است ولی بنابر تصویر محقق اصفهانی یکی از استعمالات مجازی است و چه وجهی دارد که شارع یکی از دو معنا را برای این استعمال انتخاب کند؟

جواب می دهیم خلاصه بنابر مسلک شما هم یکی اصل است و یکی فرع و وجه این که شارع یکی را اصل و دیگری را فرع قرار داده چیست؟

اما جواب حلی: شارع می فرماید با توجه به این که بیشتر استعمالاتی که خواهم داشت مثلا در معنای صحیح است، بنای خود را بر این اصل می گذارم که در صورت وجود قرینه صارفه، معنای صحیح را اراده کرده ام و اما برای اراده معنای اعم، دو راه دارم: یکی راه شما که در واقع همان سبک مجاز از مجاز مرحوم آخوند است که اشکال کردیم اشکال مازاد بر تصویر ما دارد و یکی هم راه تنزیل و یا تعدد دال که حداقل آن اشکال مازاد را ندارد.

اما اشکال دوم:

وقتی می گوییم «هذه الصلوه صلوه فاسده» صلوه در صحیح ادعائی استعمال شده است یعنی «هذه الصلوه الصحیحه ادعاءً صلوه فاسده» یعنی فاسده قید توضحیحی است که وجه ادعاء را بیان می کند.

و اما «الصلوه إما صحیحه و إما فاسده» به این معناست که صلوه صحیحه، دو مصداق دارد یکی مصداق حقیقی و دیگری مصداق ادعائی مثل این که گفته شد «الاسد إما حیوان مفترس و إما رجل شجاع» بنابراین اصلا صلوه در معنای اعم استعمال نشده است.

نظر مختار

اگر کسی منکر حقیقت شرعیه شود مجالی برای بحث صحیح و اعم وجود ندارد زیرا هر چهار تصویری که مطرح شد مبتنی بر این است که مجازی که به مجرد وجود قرینه صارفه مشخص می شود و یا تنها معنای مجازی بر طبق مسلک محقق اصفهانی، ثابت شود کدام معناست و آن هم تنها راهش اصاله عدم النقل است که به آن اشکال کردیم لذا همانطور که مرحوم آخوند و حاج شیخ اصفهانی فرموده اند، بنابر انکار حقیقت شرعیه مجالی برای این بحث نیست.

امر دوم تحقیق معنا الصحه و الفساد

کلام آخوند ره

آخوند می فرماید عند الکل اعم، از فقیه و اصولی و متکلم و عرف، صحیح به معنای تمام است و فاسد به معنای ناقص است.

ان قلت: پس چرا فقها صحیح را مسقط اعاده و متکلمین به موافق شریعت و دیگران به دیگر معانی معنا می کنند؟

قلت: در واقع هر کس تعریف به آثار و لوازمی که برایش مهم بوده کرده یعنی مثلا نماز صحیح در نزد همه به معنای نماز تام است که این نماز تام آثاری دارد که از آن جمله مسقط اعاده و قضا بودن و موافق با شریعت بودن، ترتب ثواب و … است.

ان قلت: نماز تام به لحاظ حال سفر و حضر و اضطرار و اختیار فرق می کند بنابراین معنای واحدی نمی تواند داشته باشد.

قلت: این موارد حالات است که موجب تعدد معنا نمی شود یعنی صلوه صحیح به معنای صلوه تمام است که در یک حالت مثلا نماز چهار رکعتی مصداق تمام است و در یک حالت نماز دو رکعتی مثل این که مصداق احترام در نزد ارتشی برداشتن کلاه از سر و در نزد علما گذاشتن عمامه بر سر است ولی معنای احترام در نزد هر دو یکی است.

بنابراین تمامیت، امری اضافی است که در حالات مختلف مصادیق مختلفی دارد مثلا نماز چهار رکعتی از حاضر صحیح و از مسافر غلط است و یا صلوه با تیمم از کسی که وضو برایش ضرر دارد صحیح و از کسی ضرر ندارد غلط است.

اشکال محقق اصفهانی بر کلام آخوند

تمام فی حد نفسه معنا ندارد زیرا تمامیت یک حیثیت می خواهد که به وسیله آن سنجیده شود. آنچه را که مرحوم آخوند از لوازم و آثار معنای تمام دانست در واقع متمّم و مقوّم معنای تمام است و مقوّم یک شیء نمی تواند اثر آن شیء نیز باشد و الا لازم می آید تأخر المتقدم که محال است.

جواب آقای خوئی

نماز صحیح یعنی تام الاجزاء و الشرائط و اما مسقط اعاده و قضا بودن یا موافقت با شریعت و یا ترتب ثواب از لوازم معنای صحیح است نه از مقوماتش.

اشکال بر این جواب: این فرمایش (که مطابق با فرمایش مرحوم آخوند است) خالی از شبهه نیست زیرا تام الاجزاء و الشرائط هم باید با چیزی سنجیده شود و مقوم می خواهد چرا که طبق فرمایش شما صحت امری اضافی است و لذا یا باید تام الاجزاء و الشرائط به لحاظ مسقط القضاء و الاعاده بودن باشد یا بگوییم به معنای موافق با امر است و یا بگوییم به لحاظ ثمره است یعنی تمام اجزاء و شرایطی که نماز مثمر دارد را داراست.

اما محقق ایروانی فرموده صحیح یعنی تمام به لحاظ طبیعت شیء که در آینده به این فرمایش خواهیم پرداخت.