درس خارج اصول استاد عبدالله احمدی‌شاهرودی

موضوع: جلسه هفتاد و یکم: ادامه ی بحث صحیح و اعم

مرحوم آخوند فرمود در ابتدا اموری را متذکر می شویم:

امر اول: آیا این بحث متوقف بر ثبوت حقیقت شرعیه است؟

اگر این بحث متوقف باشد بر ثبوت حقیقت شرعیه می شود ذیل امر تاسع یعنی بحث می شود از این که اگر شارع مقدس این الفاظ را وضع کرده، آیا در خصوص صحیح وضع کرده و یا اعم از صحیح و فاسد؟ اما اگر بگوییم متوقف بر حقیقت شرعیه نیست بحث مستقلی خواهد بود.

اشکال: این بحث در فرض عدم ثبوت حقیقت شرعیه مجال ندارد زیرا وقتی استعمال مجازی باشد، اصلی وجود ندارد که یکی از دو مجاز را مقدم کنیم به خلاف صورتی که امر مردد بین معنای حقیقی و معنای مجازی باشد.

برای جواب از این اشکال وجوهی ذکر شده تا مجال برای نزاع صحیحی و اعمی تصویر شود:

(تصویر اول)

مرحوم آخوند می فرماید غایه ما یمکن ان یقال فی تصویر النزاع این است که شارع مقدس سبک مجاز از مجاز فرموده یعنی این الفاظ را یک بار در معنای مجازی ای که علقه و مناسبت با معنای حقیقی داشته استعمال کرده و یک بار در معنای مجازی ای که علقه و مناسبت با معنای مجازی اول داشته.

نتیجه این کار شارع این است که اگر قرینه صارفه از معنای حقیقی وجود داشته باشد لفظ را حمل می کنیم بر معنای مجازی اول و اما معنای مجازی دوم، علاوه بر قرینه صارفه، قرینه معینه هم می خواهد.

مرحوم آخوند به این توجیه دو اشکال فرمود:

ترتب این ثمره مبتنی بر این است که ثابت کنیم:

۱- این دو استعمال مجازی در عرض هم نبوده بلکه به سبک مجاز از مجاز بوده و لکن این مطلب را چگونه می شود اثبات کرد؟!

۲- ثابت کنیم بناء شارع بر این بوده که هر وقت معنای مجازی اول مقصودش بوده، فقط قرینه صارفه می آورده و به همان اتکال می کرده و هر وقت معنای مجازی دوم مورد نظرش بوده قرنیه معینه هم می آورده و لکن این مطلب را نیز چگونه می شود اثبات کرد؟!

بیان شد که آقای صدر دو اشکال دارد یکی به اشکال آخوند و یکی به اصل تصویر که اشکال بر اشکال آخوند را مرحوم آقای روحانی در منتقی بیان فرموده و بهتر از ایشان، مرحوم ایروانی این اشکال را توضیح داده است.

(بررسی اشکال اول آخوند)

کلام صاحب منتقی:

شبهه ای نیست معانی مجازیه همه در عرض هم نیستند و بعضی از آنها اقرب و بعضی دورتر است و علاقه با معنای حقیقی در بعضی از معانی مجازیه نسبت به علاقه در بعضی دگر اشد است و به همین جهت است که اقرب المجازات و مجاز مشهور مقدم می شوند.

برای این که این اشکال را بررسی کنیم ابتدا کلام محقق ایروانی در تبیین تصویر نزاع را ذکر می کنیم تا بعد به بررسی این اشکال بپردازیم.

کلام محقق ایروانی:

سه توجیه برای تصویر نزاع صحیحی و اعمی بنابر انکار حقیقت شرعیه وجود دارد:

۱- معانی مجازی در عرض هم نیستند یعنی یک معنای مجازی علاقه اش به معنای حقیقی اشد و آکد است نسبت به دیگری لذا لفظ، در صورت وجود قرینه صارفه بر آن معنا حمل می شود.

۲- یک معنای مجازی مناسبت با معنای حقیقی و معنای دیگر مناسبت با آن معنای مجازی اول داشته باشد (سبک مجاز از مجاز) تا در این صورت لفظ، در صورت وجود قرینه صارفه حمل شود بر معنای مجازی اول.[۱]

مشخص است که اشکال آقای روحانی بر اشکال آخوند مبتنی بر توجیه اول است و حال آنکه کلام مرحوم آخوند در تصویر نزاع، مبتنی بر توجیه دوم است.

ان قلت: مهم نیست که این کلام آخوند مبتنی بر کدام توجیه باشد. آنچه مهم است این است که به هر حال این اشکال بر اشکال آخوند وارد است.

قلت: مرحوم آخوند می فرماید سبک مجاز از مجاز قابل اثبات نیست و اگر شما می خواهید اشکال کنید باید به همین مطلب اشکال کنید.

بنابراین اگر بخواهیم به آخوند اشکال کنیم باید بگوییم تصویر محل نزاع منحصر در این توجیه نیست کما این که آقای صدر توجیه سومی را ذکر کرده نه این که بگوییم این اشکال شما وارد نیست.

اما آیا این اشکال آخوند وارد است یا نیست؟

اشکال آخوند درست است و ما نمی توانیم اثبات کنیم که استعمالات شارع بر سبک مجاز از مجاز بوده است. (بله بعضی از معانی مجازی نسبت به معانی دیگر اقرب به معنای حقیقی هستند ولی صغرای این موارد را نیز از کجا می توانیم احراز کنیم؟)

(بررسی اشکال دوم آخوند)

انما الکلام در مقدمه دوم است یعنی از کجا احراز کنیم که شارع به مجرد وجود قرینه صارفه، معنای مجازی اول را اراده کرده؟

توجیه مقدمه دوم: اگر سبک مجاز از مجاز احراز شده باشد حمل بر معنای مجازی اول می شود یعنی دیگر بناء شارع بر اتکاء بر صرف قرینه صارفه در معنای مجازی اول احراز نمی خواهد تا مرحوم آخوند اشکال کند از کجا این بناء شارع احراز شود؟ بلکه ظهور حال متکلم (به سیره عقلا) این است که وقتی در معنای حقیقی استعمال نکرد، و قرینه معینه ذکر نکرد، معنای مجازی اول مرادش باشد.

ان قلت: شما در معانی مخترعه اشکال کردید که سیره عقلا بر وضع اسم جدید برای مخترع خود حجت نیست و معلوم نیست شارع از آن تبعیت کرده باشد حال چطور در ما نحن فیه تمسک به سیره می کنید؟

قلت: بما این که در ما نحن فیه این سیره، اثر عملی دارد اگر شارع طریقی غیر از سیره عقلا می داشت می بایست بیان می فرمود.

اشکال بر این توجیه: همانطور که مرحوم آخوند فرموده این سیره قابل احراز نیست زیرا اصل سبک مجاز از مجاز در استعمالات عرفیه به قدری نادر است که ما نمی توانیم بگوییم شارع از این سیره ی عقلا پیروی کرده و آن را ردع نفرموده چه رسد به این که بگوییم در سبک مجاز از مجاز سیره بر این است که در صورت اراده معنای مجازی اول، بر قرینه صارفه اکتفاء می کنند.

بنابراین اشکال مرحوم آخوند هیچ جای شبهه ای ندارد.

اشکال آقای صدر به اصل تصویر

اصل این تصویر درست است ولی بر مقام تطبیق نمی شود زیرا هر علاقه ای که در نظر گرفته شود مثل مشابهت و مشاکلت و یا علاقه جزء و کل در صحیح و اعم یکسان است پس نمی توان گفت که معنای اعم با معنای حقیقی مناسبتی دارد که آن مناسبت در معنای صحیح وجود ندارد. بنابراین با توجه به وجود مناسبت در هر دو معنا، در مانحن فیه سبک مجاز از مجاز بی معناست[۲].

جواب این اشکال:

سبک مجاز از مجاز در مانحن فیه ممکن است زیرا بنابراین فرض که معنای مجازی اول معنای صحیح باشد: شارع ملاحظه کرده که صلاه لغوی به معنای میل و توجه است و نماز صحیح است که موجب توجه و میل الی الرّب می شود لذا بین آن و معنای حقیقی علاقه و مناسبت وجود دارد ولی این علقه در معنای اعم وجود ندارد[۳] و اعم تنها با نماز صحیح به لحاظ شباهتهای ظاهری علقه و مناسبت دارد.

اما بنابراین فرض که معنای مجازی اول، معنای اعم باشد، اگر چه اقربیتی در یکی از دو معنای مجازی نسبت به دیگری وجود ندارد اما سبک مجاز از مجاز می تواند به این جهت باشد که استعمال در معنای اعم کثیر و شایع بوده و به همین جهت ابتدا علقه ی بین معنای اعم و معنای حقیقی لحاظ شده و لذا شارع می تواند به صرف قرینه صارفه در صورت اراده اعم اکتفاء کند.

[۱] (الثالث) ان یکون النزاع فی ان أی المعنیین متعین للإراده بحسب القرینه العامه و لو کانت تلک القرینه هی اشتهار استعمال اللفظ فی لسان‌ الشارع فیه و جریان عادته بإرادته بعد قیام الصارف عن المعنى الحقیقی مع تساوى المعنیین فی العلاقه و کون علاقیتهما جمیعا مع المعنى الحقیقی‌. نهایه النهایه فی شرح الکفایه، ج‌۱، ص: ۳۲

[۲] اما این تقریب از کلام آقای صدر خلاف ظاهر تقریرات ایشان است چرا که ظاهر کلام ایشان این است که اشکالشان بر وجه اقربیت یک معنا نسبت معنای دیگر به معنای حقیقی است نه سبک مجاز از مجاز مگر این که استاد بفرمایند اشکال ایشان نیز بر وجه سبک مجاز از مجاز است و لکن وجه و علت استعمال به صورت سبک مجاز از مجاز، اقربیت است یعنی ابتدا علاقه ی معنای اقرب با معنای حقیقی در نظر گرفته شده و بعد استعمال در معنای مجازی دوم به خاطر علاقه با معنای مجازی اول بوده است اگر چه بین معنای مجازی دوم و معنای حقیقی نیز مناسبه مّا ای نیز وجود داشته.

[۳] چرا که معنای اعم جامعی است که بر نماز فاسد هم منطبق است، بنابراین این جامع نمی تواند سبب توجه و میل الی الرّب باشد.