درس خارج اصول استاد عبدالله احمدی‌شاهرودی

گروه فکری

اصطلاحا گروه قطبی می شود. معیار برای تصمیم گیری در گروه، درست و غلط بودن نیست. معیار مفید بودن تصمیم برای گروه و زیان باری آن است.

اعضای یک گروه، دقتی که در تصمیم گیری های فردی می کنند، در تصمیم گیری های گروهی نمی کنند.

توضیح: ویژگیهای گروه مختلف است. گروه، رئیس و رده های بعدی، به همراه نقش های تعریف شده ای دارند اگر چه به صورت رسمی نیز اعلام نشود. در این گروه، اگر تصمیم گیری در رده های بالا اتفاق بیفتد، چه بسا یک امر مصوب در اذهان بدنه‌ی گروه تلقی شود. درحالیکه اشخاصی که در بدنه هستند، برای تصمیمات فردی خودشان (در زمینه های اقتصادی و علمی و خانوادگی و فرزندان) امکان دارد با افراد زیادی مشورت کنند و جوانب مختلف کار را بسنجند و حتی روی کاغذ بیاورند و گام به گام پیش می رود تا نتایج کار را بسنجد و یک باره تصمیم نهایی را نمی گیرد.

نقش تسهیل و بطالت اجتماعی در گروه فکری

وقتی صحبت از گروه فکری می شود، فرد، خودیت و فردیت خودش را در مسئله کنار می گذارد. قبلا از تسهیل اجتماعی(فرد در حضور گروه، تکلیف خود را با آسانی بیشتری انجام می دهد، کودکانی که می خواهند یک صفحه ای را یاد بگیرند، اگر در جمعی نشسته باشند و نیم ساعت فرصت داده شود تا این کار را انجام دهند، در این موقعیت بچه ها خیلی زودتر و موفق تر یاد می گیرند زیرا در جمع قرار گرفته است و چه بسا مقایسه بشود و انگیزه‌ی مضاعفی را ایجاد می کند.) و بطالت اجتماعی(روی دیگر تسهیل اجتماعی است. شخص در گروه، پشت دیگران پنهان می شود تا دیگران مسئولیت را انجام دهند، تا زمانیکه پنهان شدنش برای دیگران روشن شود؛ در آن موقع ناچار به انجام تکلیف می شود که در اصطلاح انگلیسی social laofing می باشد.) صحبت شد که این ها در "گروه فکری" دخالت می کند.

ممکن است افراد در گروه به تصمیم اتخاذ شده توسط رده های بالایی ایرادهایی داشته باشند، اما خیلی راحت در ذهن خود، با استناد به اینکه یک تصمیم جمعی است، مخالفتی نمی کند. وقتی منافع گروه برای اعضاء، منافع شخصی تلقی می شود، چه بسا فکر نکرده از گروه دفاع می کنند. در احزاب، گروه های اصلاحطلب و اصولگرا، دولت های گذشته، طرفدارانی وجود دارد که چه بسا این مطلب اتفاق می افتد.

مثبت یا منفی بودن ماهیت گروه فکری (و استثنائات آن)

آیا گروه فکری همواره ممنوع و مضر و آسیب زا است؟ یا اینکه می توان از گروه فکری دفاع کرد و کار را راحت تر می کند؟

با ویژگیهای ذکر شده، معمولا گروه فکری قابل دفاع نیست. اما با یک شرائطی می توان به گروه فکری مجوز داد و می تواند درست باشد.

استثنائات

ما در روانشناسی، تصورات قالبی داریم. مثلا آقای الف معلم مدرسه راهنمایی است. ممکن است با این جمله، بتوانید چند جمله‌ی نسبتا قطعی به او نسبت بدهید. درحالیکه او را نمی شناسید. از این مفهوم، به عنوان تصور قالبی یاد می کنند. به معنای چهار چوبِ بسته و پیش فرض هایی که قبلا به وجود آمده است. این مفهوم، تصور غالبی هم می شود. یعنی در طول زمان، اگر تصور قالبیِ همه‌ی مردم یک چیز باشد، تصور غالبی می شود.

تصور قالبی و غالبی، یک مجوزِ اجتماعی می دهد که گروه فکری اصل باشد و گروه های دیگر چه بسا از طرف افراد، تحقیر و تضعیف شوند.

گاهی نیز، تصور قالبی، یک مجوز فکری و اعتقادی می دهد. اعتقاد افراد حکم می کند که باید از گروه دفاع کنند. مانند حمایت از گروه مدافعین حرم. اگر تصور قالبی به این برسد که باید از این گروه حمایت کرد، در صورت مواجه شدن با تذکر اشتباهات از جانب دیگری، با قبول آن اشتباهات، می گوید جهات مثبت آن چندین برابر است و اشکالات را برطرف می کنیم.

نتیجه: اگر چه گاهی این مجوزها برای دفاع از گروه فکری وجود دارد، اما این مجوزها ماهیت گروه فکری (پذیرش بدون فکر و با چشم بسته) را سلب می کند. و یک محاسبه ای در این مجوزها وجود دارد.

گروه فکری ها با یک مجوزهایی و یک شرائطی، گویا مجاز می شود. گروه هایی مانند مدافعین حرم، سپاه قدس و... در سیر کلی مثبت و به نفع جامعه است و میدانیم که مثلا مورد تایید رهبری است. در برابر تصمیمات این گروه ها اگر چه از جزئیات خبر نداریم اما حمایت می کنیم. تصمیمات جدید را عطف به سابقه‌ی مفید تصمیمات می کنیم و به تصمیم گیرنده ها نگاه می کنیم (آن ها را قبول داریم) و به اشراف رهبری بر این تصمیمات نگاه می کنیم و در مقابل شبهات می ایستیم.

کار تشکیلاتی و گروه فکری (تفاوت تصمیم گروهی با گروه فکری)

گروه فکری یک آسیب جدی برای کار تشکیلاتی است. کار تشکیلاتی یک بعد کارکردی و یک بعد سازمانی و ساختار یافتگی (شبکه های مختلف سازمانی) دارد. کارکرد باید مبتنی بر تصمیمات گروهی باشد. یک جا ممکن است تصمیم گیری با هیئت امنا و هیئت مدیره باشد. در کنار آن، مجمع عمومی وجود دارد که تصمیمات جزئیِ هیئت مدیره نقشی ندارد و اصل هیئت مدیره را مشخص می کند. افراد تسلیم نفع گروهی و فرار از فکر کردن نباشند و تکلیف خود را درست انجام دهند.

گروه فکری بزرگنمایی دارد و باعث می شود احتیاطات در تصمیم گیری و ملاحظات کمرنگ شود. گروه، واحدِ اصلیِ تصمیم گیری می شود و تصمیم گروهی و اقدام گروهی خوب است، اما گروه فکری خوب نیست.

تصمیم گروهی مربوط به تشکیلات است و همچنین استثنائات گروه فکری که عرض شد، خوب است زیرا این گروه فکری واقعی نیست. در قرآن گروه فکریِ به معنای خوب و قابل قبولِ آن،( گروه خودی و غیر خودی) زیاد داریم. امکان دارد در این فضا به ما برچسب "گروه فکری" به معنای بدِ آن بزنند. اما با این بیاناتی که داشتیم (در مورد تصورات قالبی) اشکالی در آن نیست. آیاتی مانند ﴿وَالمُؤمِنونَ وَالمُؤمِناتُ بَعضُهُم أَولِياءُ بَعضٍ﴾ و ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ﴾ مجوز حمایت از گروه های تایید شده را داده است. اما مجوزِ سکوت در مقابل خلاف را نداده است. خیلی از موارد در تصمیماتِ گروهِ مورد ِاعتماد خلاف مشاهده نمی شود اما کنه و بن مطلب را هم نمی دانیم. در اینجا از تصمیمات گروه حمایت می کنیم و در صورت مشاهده خلاف، درون گروه انتقاد می کنیم.

اعتماد در تصمیمات گروهی که با ادله جانبی مختلفی صورت گرفته است، به دلیل منافع گروهی نیست بلکه به جهت فراهم شدن زمینه های اعتماد به گروه از قبل است و حالت آمادگی برای فکر کردن و تصمیم گیری با چشم باز و انتقاد وجود دارد.

نشانه های گروه فکری در تصمیمات

گروه فکری، فرصت فکری به شخص نمی دهد. اگر در جمعی که تصمیم به اقدامی گرفته شده است، یک شخص منتقد باشد و اشاره به جوانب کار می کند، اگر به آن شخص اعتناء شود گروه فکری انجام نشده است، اما اگر حرف گوش نکنند و بدون منطق از مخالفت ها گذر کنند "گروه فکری" شده است.

جمع بندی اطلاعات را با جهت انجام می دهند. و بر اساس اطلاعات مورد نظر تصمیم گیری می کنند.

بنابراین تصمیم گروهی و اقدام گروهی خوب است، اما گروه فکری خوب نیست.

مصادیق گروه فکری در آیات قرآن

مورد اول (جریان حضرت یوسف)

جریان حضرت یوسف نمونه نسبتا آشکار برای گروه فکری است.

از ابتدای سوره که رویای حضرت یوسف مطرح می شود. گویا از مدت ها قبل گروه فکری شکل گرفته بوده است که هنگام خبر دادن رویا به پدر، ایشان دستور به پنهان کردن رویا می کند.

﴿قَالَ يَا بُنَيَّ لَا تَقْصُصْ رُؤْيَاكَ عَلَى إِخْوَتِكَ فَيَكِيدُوا لَكَ كَيْدًا إِنَّ الشَّيْطَانَ لِلْإِنْسَانِ عَدُوٌّ مُبِينٌ﴾

رویای خود را به برادرانت نگو، گویا پدر حضرت یوسف می داند که برادرها یک گروه واحدی هستند و ممکن است به صورت جمعی توطئه ای را بر علیه حضرت یوسف طراحی کنند.

﴿وَكَذَلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَيُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ وَيُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَعَلَى آلِ يَعْقُوبَ كَمَا أَتَمَّهَا عَلَى أَبَوَيْكَ مِنْ قَبْلُ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبَّكَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ لَقَدْ كَانَ فِي يُوسُفَ وَإِخْوَتِهِ آيَاتٌ لِلسَّائِلِينَ﴾

تا اینجا مقدمه ای برای بحث ما بود

﴿إِذْ قَالُوا لَيُوسُفُ وَأَخُوهُ أَحَبُّ إِلَى أَبِينَا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّ أَبَانَا لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾

ویژگیهای گروه فکری در این آیات به خوبی خودش را نشان می دهد. برادران به صورت جمعی و گروهی گفته اند که یوسف و بنیامین در نزد پدر ما محبوب تر از ما هستند و ما یک جمع قویِ منسجمِ استواری هستیم و پدر ما در گمراهی آشکار است. عصبه به معنای سختی و انسجام در یک اعتقاد است که همان معنای تعصب است. ﴿وَقَالَ هَٰذَا يَوْمٌ عَصِيبٌ﴾ یعنی روز سخت.

بر اساس گروه فکری هم خودشان و هم پدرشان را تفسیر می کنند و بر این اساس تصمیم می گیرند:

﴿اقْتُلُوا يُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضًا يَخْلُ لَكُمْ وَجْهُ أَبِيكُمْ وَتَكُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْمًا صَالِحِينَ﴾

یوسف را بکشید یا در یک سرزمین دوری رهایش کنید تا پدر فقط برای ما باشد. از آنجایی که منظور نفع گروه مد نظر است و نمی خواهند با خدا یا پدر مخالفت کنند می گویند بعد از آن توبه می کنیم و کارهای خوب انجام می دهیم.

تا اینجا گروه فکری در حال غالب شدن است. در آیه بعدی می فرماید:

﴿قَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ لَا تَقْتُلُوا يُوسُفَ وَأَلْقُوهُ فِي غَيَابَتِ الْجُبِّ يَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّيَّارَةِ إِنْ كُنْتُمْ فَاعِلِينَ﴾

یک نفر مخالفت می کند، اگر این یک نفر مخالفت نمی کرد، چه بسا یوسف را می کشتند. در این داستان نفع گروهی و گروه فکری ادامه دارد.

در جای دیگر که دومین بار بار گندم گرفتند و حضرت یوسف تصمیم به نگه داری بنیامین داشت، برادرش را با عنوان جرم ظاهری پیش خود نگه داشت، گروه یادشان آمد که نزد پدر قسم خورده بودیم:

﴿فَلَمَّا اسْتَيْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِيًّا قَالَ كَبِيرُهُمْ أَلَمْ تَعْلَمُوا أَنَّ أَبَاكُمْ قَدْ أَخَذَ عَلَيْكُمْ مَوْثِقًا مِنَ اللَّهِ وَمِنْ قَبْلُ مَا فَرَّطْتُمْ فِي يُوسُفَ فَلَنْ أَبْرَحَ الْأَرْضَ حَتَّى يَأْذَنَ لِي أَبِي أَوْ يَحْكُمَ اللَّهُ لِي وَهُوَ خَيْرُ الْحَاكِمِينَ ارْجِعُوا إِلَى أَبِيكُمْ فَقُولُوا يَا أَبَانَا إِنَّ ابْنَكَ سَرَقَ وَمَا شَهِدْنَا إِلَّا بِمَا عَلِمْنَا وَمَا كُنَّا لِلْغَيْبِ حَافِظِينَ ﴾

گروه برای تصمیم گیری در یک گوشه ای جمع شدند. یکی از آن ها گفت آیا پدر از شما عهد نگرفت و قبلا در مورد یوسف کوتاهی کردید. و حاضر به همراهی با گروه فکری نشد. گفت از اینجا فاصله نمی گیرم تا اینکه یا پدر اذن بدهد و یا اینکه خداوند حکم کند.

در این مورد، یک گروه فکری نسبتا تلخ و شدیدی شکل گرفته است. در تمام جریان حضرت یوسف، ویژگی های منفی گروه فکری مشهود است. تحریف اطلاعات، تفسیر سوگیرانه اطلاعات، نسبت دادن غلط به پدر، ترجیح نفع گروهی، موضوعیت نداشتن درست و غلط از جمله مواردی است که در جریان حضرت یوسف علیه السلام پیدا می شود.

ما به دنبال جامعه سازی قرآنی و اسلامی هستیم. و روانشناسی اجتماعی و نگاه قرآن را به شکلی خواهیم دید که روانشناسی قرآن بنیان، در جامعه شناسی قرآنی و اسلامی ایفاء نقش می کند.

ما می توانیم جریان حضرت یوسف را با تفصیل بیشتری بخوانیم و بیشتر به جامعه نگاه کنیم.

مورد دوم گروه فکری در قرآن

جریان لیلة المبیت

مشرکین، کفار و اهل کتاب، هرکدام یک گروه جدا هستند و به دو دسته‌ی قبل اسلام و بعد از اسلام تقسیم می شوند. اما در بیشتر موارد همدیگر را یافته اند. مانند تصمیم گیری لیلة المبیت که مشابه تصمیم گیری در مورد حضرت یوسف است.

در جامعه خودمان، گروه های مشابه تصمیم کفار در لیلة المبیت را داریم. در جریان امام علی علیه السلام و فتنه معاویه نیز معاویه درخواست محاکمه قاتلین عثمان که سران قبائل بوده اند داده بود.

این هم گروه فکری است که منافع گروهی دارند، اطلاعات جانبی را ندیدند، احتیاطات را نادیده گرفتند و تصمیم به اقدام گرفتند.

اقدامات متعدد دیگری هم دارند که بعض آیات را آورده ام که چون وقت نیست آن ها را نمی خوانم.

این دو جریان فکری را در جلسه بعد بیشتر خواهیم پرداخت.

بعد از گروه فکری، در مورد گروه خودی و غیر خودی صحبت می کنیم. این تعبیر از طرف حضرت آقا مطرح شد و برخی هم مخالفت هایی کردند. اما مطالعات قرآنی به اندازه کافی ارائه نشد.