درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: کفایت اتیان ماموربه اضطراری از واقعی

مقـدمـه: آن چه تا الان در مورد اجزاء بیان نمودیم اصل بحث نبود، اصل بحث دو موردی است که از حال به بعد آن را بحث می‌نماییم. یکی این که آیا اتیان به مأموربه اضطراری، مجزی از مأموربه واقعی هست یا خیر؟

فرمایش آخوند در کفایه: آخوند فرموده است ابتدا باید دید به چند صورت قابل تصور است، بعباره اخری در مقام واقع (ثبوت) به چند صورت می‌توانیم امر واقعی و اضطراری را تصور نماییم؟ اگر کسی بگوید مأمورٌبه اضطراری همان مصلحت مأمورٌبه واقعی را دارد، در این صورت باید بگوییم اجزاء درست است. یا این که اگر بگوییم مصلحت مأموربه اضطراری از مأموربه واقعی کمتر است، اما این مقدار خیلی ناچیز است و الزام آور نیست، در این صورت هم اجزاء صحیح است. اگر هم کسی بگوید نماز واقعی صد تا مصلحت دارد و نماز با تیمم هم پنجاه تا مصلحت دارد، اما وقتی این نماز با پنجاه مصلحت خوانده شد، دیگر امکان استیفاء ندارد، در این صورت هم باید قائل به صحت اجزاء بشویم. یا این که نماز با وضو صد تا مصلحت دارد و نماز با تیمم پنجاه مصلحت دارد، اما نماز با تیمم، مصلحت وقت را دارد، کمبود را با وقت جبران می‌کنیم و می‌گوییم نماز با تیمم، گرچه مصلحت کمتری دارد اما مصلحت وقت را به دست آورده و داخل وقت اتیان نموده است، پس اجزاء صحیح است.

در اینجا آخوند می‌فرماید شخص مخیر است بین این که اول وقت بخواند یا آخر وقت بخواند.

اشکال اصولیون به کفایه و پاسخ آن: تنها اشکالی که اصولیونی مانند آیت الله خوئی، مرحوم مشکینی و ... به آخوند گرفته شده است، این می‌باشد که تخییر بین اقل و اکثر معنی ندارد. آیا می‌توان گفت در رکعت سوم نماز، بین یک تسبیح و سه تسبیح مخیر هستیم؟ تخییر بین اقل و اکثر. در رکعت سوم، وقتی یک تسبیح گفته شد، وظیفه را انجام داده است و بقیه فقط مستحب است. اگر کسی ببیند در صورت اقامه نماز در اول وقت با تیمم، نود و پنج مصلحت دارد و اگر آخر وقت بخواند صد مصلحت دارد، آیا می‌توان گفت مخیر است بین این دو مورد؟

اشکال امام خمینی به کفایه و پاسخ ایشان: افراد زیادی مانند امام خمینی و شاگردان ایشان، یا مانند حاج آقا رضا همدانی، بحث نموده‌اند که آیا انسان در حال اضطرار، دو امر دارد یا یک امر دارد. یعنی کسی که می‌خواهد با تیمم نماز بخواند، یک امر واقعی به نماز با وضو دارد و یک امر اضطراری به نماز با تیمم دارد. این را بدین صورت بحث نموده‌اند که فرمایشات آخوند در کفایه ناظر به این است که ما دو امر داشته باشیم، در حالی که دو امر نداریم و امر یا واقعی است یا اضطراری.

اما بهتر است این گونه بگوییم که به آیه‌ی ﴿"يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ"﴾[1] در زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) آیه‌ی تیمم گفته می‌شد. در کتاب مصباح المنیر فیومی به این مطلب اشاره شده است. علت هم اینست که مسلمانان قبل از نزول این آیه‌ی شریفه، مسئله‌ی وضو را می‌دانستند و فقط تیمیم را نمی‌دانستند که این آیه آن را بحث نمود. بعباره اخری این آیه دلالت بر وجوب وضو نمی‌کند، بلکه دلالت بر تیمم عندالاضطرار می‌کند. اگر این را بپذیریم، ما برای شخص مضطر، امر اختیاری نداریم و دیگر اصلا این بحث پیش نمی‌آید که آیا ماموربه اضطراری کفایت از واقعی می‌کند یا خیر. اصلا امر به وضو نداریم که بگوییم نماز با تیمم کفایت از وضو می‌کند یا خیر. زیرا این آیه دلالت بر وجوب وضو ندارد. در این صورت اصلاً کل بحث منتفی می‌شود.