درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: حکم امتثال بعد از امتثال

مقـدمـه: کلام در باب امتثال بعد از امتثال بود، یعنی یک نماز را وقتی خواند، مجدد آن را بخواند؟ بلکه آیا می‌شود دو یا چند امتثال را دفعتاً واحدهً انجام دهد؟ مثلا وقتی مولا طلب آب کرد، دو لیوان اب برای او بیاوریم؟ آیا چنین کاری دو امتثال و اطاعت لحاظ می‌شود یا خیر؟

نظر آیت الله بروجردی در مسئله: برخی مانند آیت الله بروجردی فرموده‌اند گاهی طبیعت تکرار می‌شود و امر دلالت بر طبیعت می‌کند و طبیعت هم قابل تکرار است. مثلا اگر مولا فرمود: اکرم عالماً، سلام نیز نوعی اکرام است، حال اگر دو عالم بودند و ما هم بگوییم السلام علیکما، و هر دو را با هم اکرام نمودم، آیا این دو اطاعت محسوب می‌شود یا یک اطاعت است؟ آیت الله بروجردی این را دو اطاعت می‌داند.

مثال شرعی اینست که شارع فرموده میت را تجهیز کنید، یا تشییع به صورت کفایی واجب است، حال اگر صد نفر با هم در تشییع جنازه آمدند (در حالی که تشییع با چهار نفر هم حاصل می‌شد) آیا این صد اطاعت است؟ طبق نظر آخوند باید بگوییم یکی به صورت مردد تشییع کرده و بقیه دیگر لازم نبوده، یعنی یکی فقط اطاعت کرده است. بقیه را هم اگر خداوند ثواب بدهد از باب تفضل است. در صورتی که طبق نظر آیت الله بروجردی هر صد نفر امتثال نموده و اطاعت کرده‌اند.

اشکال به نظر آیت الله بروجردی: ولکن سابق بیان نمودیم بین طبیعت مشترکه و کلی طبیعی فرق وجود دارد. معروف بین فقها اینست که کلی طبیعی وجود خارجی ندارد، اما طبیعت مشترکه وجود خارجی دارد. الطبیعت المشترکه موجودهٌ و طبیعت المشترکه غیرمحسوسهٍ، نتیجه اینست که فبعض الموجوده، غیرمحسوسه. نتیجه اینست طبیعت مشترکه حد وسط، بعض موجودات، غیرمحسوسه می‌شود. این قیاس که شکل دوم منطق است، دلالت دارد بر این که طبیعت مشترکه وجود دارد و غیرمحسوس هم هست.

در مثال تشییع جنازه باید بگوییم امر به تعداد افراد انحلال پیدا می‌کند، فلذا وقتی صد نفر به تشییع جنازه آمدند، همه ثواب می‌برند و امتثال نموده‌اند (نه این که تفضل باشد) یعنی در آنجا یک امر نیست که بگوییم این امر به فرد یا طبیعت تعلق گرفته است، بلکه به تعداد افراد امرهای مختلف داریم.

اما در مثال اکرام علما که مکلف همزمان با یک کلام به دو عالم سلام می‌کند، پاسخ آیت الله بروجردی اینست که باید بین "اکرم العالم" و "اکرم العلما" فرق گذاشت، امر اخیر انحلالی است (هم به تعداد علما و هم به تعداد اکرام کنندگان). اما در موردی که شارع فرموده: "اکرم عالماً" میگوییم طبیعت مشترکه (یعنی علمی که بین این دو شخص وجود دارد) و انسان عالمی که بین این دو نفر مشترک است، انسان عالم اکرام شده و انسان عالم وجود خارجی دارد (و مشترک بین این دو شخص است). اگر دو عالم را اکرام نمودیم یک امتثال است و اگر دو عالم را اکرام نمودیم باز هم یک امتثال است، اما فرقشان در اینست که وقتی یک عالم را اکرام نمودیم خصوصیات افراد در مأمورٌبه دخالت دارد و وقتی طبیعت مشترکه‌ی عالم را اکرام نمودیم، خصوصیات افراد دخالت ندارد و جزء مامورٌبه نیست.