درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: الأمارات/أحكام القطع /علم اجمالی

مطلبی از میرزای نائینی در بحث دیدگاه اخباری‌ها درباره اعتبار قطع نقل شد که پاسخ این کلام در بحث جمع بین حکم ظاهری و حکم واقعی خواهد آمد.

علم اجمالی

تاکنون بحث در علم تفصیلی بود. اکنون می‌خواهیم ببینیم آیا علم اجمالی هم مثل علم تفصیلی است؟

علم اجمالی آن است که گاهی حکم را می‌داند اما متعلق حکم را نمی‌داند، مثلاً می‌داند ظهر جمعه نمازی واجب است اما نمی‌داند نماز جمعه واجب است یا نماز ظهر. گاهی علم اجمالی به حکم تعلق می‌گیرد، مثلاً نمی‌داند به زید بدهکار است یا از او طلبکار است.

آخوند در کفایه به‌درستی این دو را تفکیک کرده و فرموده است: آیا با علم اجمالی تکلیف ثابت می‌شود؟ آیا با علم اجمالی تکلیف ساقط می‌شود؟

ثبوت تکلیف با علم اجمالی

آخوند می‌فرماید: علم تفصیلی بر حرمت مخالفت قطعیه و وجوب موافقت قطعیه علت تامه است. شارع هم نمی‌تواند در مخالفت ترخیص بدهد و بگوید برخلاف علم عمل کن چون منجر به تناقض می‌شود. آیا علم اجمالی هم علت تامه است یا مقتضی است؟ اگر چیزی مقتضی تنجز باشد، در صورتی تأثیر می‌کند که مانعی نباشد، کما اینکه در شبهه غیر محصوره، شارع مخالفت با علم را اجازه داده است که معنایش مقتضی بودن علم است. یا در موارد اختلال نظام یا در موارد عسر و حرج شارع مخالفت با علم اجمالی را اجازه داده است که معنایش مقتضی بودن علم است. آخوند معتقد است که علم اجمالی مقتضی تنجز است و وقتی اثر می‌کند که ترخیص در مخالفت نباشد.

علت دو بار بحث کردن از علم اجمالی در اصول فقه

چرا علم اجمالی را در اصول فقه، دو بار بحث می‌کنند؛ یک‌بار در این بحث و یک‌بار در بحث اصاله الاشتغال؟

آخوند می‌فرماید: در این بحث می‌گوییم آیا علم اجمالی علت تامه تنجز است یا مقتضی تنجز؟ اگر گفتیم علم اجمالی علت تامه نیست، در اصاله الاشتغال بحث می‌کنیم که آیا شارع ترخیص داده است یا نه؟ آیا حدیث رفع مانع از اثر مقتضی است؟ اگر کسی علم اجمالی را علت تامه بر وجوب موافقت قطعیه و حرمت مخالفت قطعیه دانست، باید بحث اصاله الاشتغال را از اصول فقه حذف کند.

شیخ انصاری فرموده است: علت اینکه علم اجمالی دو بار بحث می‌شود آن است که در این بحث مطرح می‌شود که آیا مخالفت با علم اجمالی جایز است؟ در اصول عملیه از وجوب موافقت قطعیه بحث می‌شود. به‌عبارت‌دیگر شیخ انصاری می‌فرماید: علم اجمالی نسبت به حرمت مخالفت قطعیه، علت تامه است اما در اصول عملیه علم اجمالی مقتضی وجوب موافقت قطعیه است.

آخوند در ابتدای جلد دوم کفایه می‌فرماید علم اجمالی علت تامه است یا مقتضی؟ و نتیجه می‌گیرد که مقتضی تنجز است، اما در اصاله الاشتغال می‌گوید علم اجمالی علت تامه است.

علم اجمالی چیست؟

آیا می‌توان گفت علم اجمالی یعنی علم آمیخته با شک؟ علم و شک متناقضان هستند چون علم یعنی انکشاف و شک یعنی عدم انکشاف.

اقوال در مسائله

1- علم اجمالی هیچ اثری ندارد و مساوی با شک است. (عضدی در مختصر المنتهی الاصولی)

2- علم اجمالی مثل علم تفصیلی علت تامه تنجز است.

3- علم اجمالی در حرمت مخالفت علت تامه تنجز است ولی در وجوب موافقت علت تامه نیست.

4- علم اجمالی همه‌جا مقتضی است.

5- علم اجمالی نسبت به مخالفت قطعیه علت تامه است ولی نسبت به موافقت قطعیه هیچ اثری حتی اقتضا هم ندارد. (میرزای قمی)

معنای علم اجمالی از این اقوال دانسته می‌شود. از حدیث عنوان بصری استفاده می‌شود که علم، نور است و شک یا اجمال، ظلمت است و این دو متناقض هستند لذا قابل‌جمع نیستند.