درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: العام و الخاص/العمل بالعامّ قبل الفحص عن المخصّص /دو دلیل آیت‌الله خویی بر وجوب فحص از مخصص قبل از عمل به عام

دو دلیل آیت‌الله خویی بر وجوب فحص از مخصص قبل از عمل به عام

آیت‌الله خویی دو دلیل ذکر کرده است بر اینکه عمل به عام قبل از فحص از مخصص جایز نیست:

1- حدیث شریفی که در بحارالانوار نقل شده است: روز قیامت کسی را می‌آورند و می‌پرسند: هلا عملت؟ می‌گوید: ما علمتُ. می‌گویند: هلا تعلمت؟ این حدیث دلالت دارد که درس خواندن واجب نفسی است. اینکه دنبال مخصص بگردیم درس خواندن است. پس این حدیث که دلالت دارد تحصیل علم واجب است، دلالت می‌کند باید دنبال مخصص بگردیم. (محاضرات فی الاصول ج 5 ص 271)

یکی از شاگردان ایشان اشکال کرده است که این استدلال نوعی دور است؛ زیرا باید فحص از مخصص کنیم. وجوب فحص از مخصص با این حدیث ثابت می‌شود و خود این حدیث با فحص ثابت می‌شود. ابتدا باید فحص واجب باشد که این حدیث را بیابیم و وقتی حدیث را می‌یابیم که فحص واجب باشد و این دور صریح است. فحص متوقف بر حدیث است و حدیث متوقف بر فحص است.

این اشکال وارد نیست و دور پیش نمی‌آید؛ زیرا اینکه می‌گوییم فحص واجب است به دلیل این حدیث نیست بلکه این حدیث مطلبی عقلی را بیان می‌کند. روز قیامت می‌گویند علا تعلمت؟ عقل و فطرت حکم به درس خواندن می‌کنند. وجوب فحص به دلیل فقط حدیث نیست. این حدیث می‌گوید فطرت و وجدان انسانی حکم می‌کند که باید درس خواند. کافر و بی‌دین هم شامل این حدیث می‌شود و مواخذه می‌شود چون عقل دارد.

2- ایشان خواسته مطلبی را فرماید ولی عبارت کتاب ناقص است. «و من هذا القبيل قوله تعالى: «أحل اللَّه البيع» فان القدر المتيقن». (محاضرات فی الاصول ج 5 ص 270) در مصباح الاصول و هدایه الاصول هم همین‌طور است. احتمال دارد مراد ایشان آن باشد که یک دلیل آِه نفر و حدیث هلا تعلمت است و دلیل دیگر آن است که اگر متکلمی حرف می‌زند همه هدفش را یکجا بیان نمی‌کند. در این صورت مخاطب باید همه کلام او را ببیند، اما اگر متکلمی همه هدف را یکجا بیان می‌کند دیگر فحص لازم نیست. خدای متعال و پیامبران و معصومین علیهم‌السلام به خاطر مصالح تدریج همه حرف را یکجا نمی‌گفتند لذا با دیدن یک‌کلام نمی‌توان به آن عمل کرد بلکه باید همه کلام را دید و فحص از مخصص نمود. معنای کلام آیت‌الله خویی آن است که بر وجوب فحص یک دلیل عقلی و یک دلیل عقلایی داریم.