درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: العام و الخاص/المخصص المجمل /اجمال مخصص لبی

اجمال مخصص لبّی

شیخ انصاری و آخوند خراسانی فرموده‌اند: در مخصص لبی، در شبهه مصداقیه، تمسک به عام جایز است برخلاف مخصص لفظی. استدلال آخوند این است که سیره عقلائیه بر این است که اگر مولی فرمود همسایه‌ها را اکرام کن و عبد می‌داند که مولی راضی به اکرام دشمن مولی نیست، وقتی عبد می‌داند کسی همسایه است اما نمی‌داند دشمن است یا خیر، اگر این شخص را اکرام نکند، عقلا سرزنش می‌کنند و می‌گویند مولی می‌تواند این عبد را مواخذه کند و این دلیل است بر اینکه تمسک به عام در شبهه مصداقیه مخصص لبی جایز بلکه لازم است.

اشکال بعض به آخوند

بعضی گفته‌اند کلام آخوند در کفایه سه مطلب است:

1- علت اینکه آخوند بین مخصص لبی و مخصص لفظی فرق گذارد این است که در مخصص لبی یک حجت از طرف مولی وارد شده است اما در مخصص لفظی دو حجت (یک عام و یک خاص) از طرف مولی آمده است. درجایی که دو حجت آمده است، خاص بر عام مقدم است و خاص باعث می‌شود که عام عنوان و قید بیابد و وقتی عام قید پیدا کرد (یعنی عالم شد: عالم غیر فاسق)، در شبهه مصداقیه نباید به عام تمسک کنیم؛ اما در مخصص لبی شارع یک حجت بیان کرده است.

مستشکل می‌گوید از طرف شارع دو حجت آمده است. در مخصص لفظی معلوم است که دو حجت داریم. در مخصص لبی هم گرچه یک لفظ داریم اما دو حجت داریم. چون دلیل عقلی یا اجماع یا سیره هم حجت هستند و دلیل شرعی‌اند. اینکه عقل می‌گوید دشمن مولی اکرام ندارد، حجت شرعی است بنابراین فرقی بین مخصص لبی و مخصص لفظی نیست. لذا تمسک به عام در مخصص لبی هم جایز نیست.

2- آخوند فرموده است سیره عقلا بر این است که اگر همسایه مشکوک را اکرام نکنیم، ما را مستحق عقاب می‌دانند و سیره عقلا آن است که باید به عام تمسک بشود.

مستشکل می‌گوید معلوم نیست عقلا در این صورت عبد را مواخذه کنند.

3- آخوند فرموده است سیره عقلا در مخصص لبی بر این است که به عام تمسک کنند.

مستشکل می‌گوید سیره عقلا بر توقف است.

پاسخ استاد به مستشکل

پاسخ اشکال دوم و سوم آن است که سیره عقلا از ادله اصطیادی است و در این ادله کسی نمی‌تواند دیگری را قانع کند.

پاسخ اشکال اول آن است که گرچه دلیل عقلی و اجماع و سیره، ادله شرعی هستند و مثل عام حجت هستند و دو حجت داریم: عام که حجت لفظی است و مخصص لبی (دلیل عقلی و اجماع و سیره) ولکن حق با آخوند است؛ زیرا برای آخوند مهم نیست که یک حجت وارد شده است یا دو حجت، مهم برای آخوند آن است که تخصیص موجب تحصیص و تنویع می‌شود یا خیر. اگر دو لفظ از طرف مولی داشتیم و هر یک از این دو لفظ، یکی حصه‌ای را بیان کرد و دیگری حصه دیگری را، مثلاً عالم عادل یک حصه است و عالم فاسق یک حصه دیگر است. در این صورت تمسک به عام در شبهه مصداقیه جایز نیست؛ اما اگر دو دلیل داریم اما این دو دلیل، تنوع حصه ایجاد نمی‌کنند و یک حصه است مثلاً فرموده است اکرم جیرانی که یک حصه است، (نه اینکه فرموده است اکرم جیرانی و سپس گفته است لا تکرم اعدائی و این جمله دوم اکرم جیرانی را قید بزند و این‌گونه بشود: اکرم جیرانی الذین هم اعدائی) در این صورت عام نسبت به موارد مشکوک حجت است لذا تمسک به عام در شبهه مصداقیه مخصص لبی جایز است.

کلمه حجت به‌صورت مفرد در کفایه آمده است اما مراد آخوند آن است که گاهی شارع کلامی را می‌گوید که بلاقید حجت است. اکرم جیرانی، بلاقید حجت است لذا در موارد شک باید به آن تمسک نمود؛ اما در «اکرم العلماء»، فاسق موجب قید می‌شود لذا نمی‌توان در موارد شک به آن تمسک کرد.

اشکال منتهی الدرایه و پاسخ استاد

منتهی الدرایه به آخوند اشکال کرده است: بحث آخوند روی قضیه خارجیه است درحالی‌که بحث ما روی قضیه حقیقیه است.

منتهی الدرایه این اشکال را از مرحوم نائینی گرفته است. این اشکال صحیح نیست. بحث آخوند درست است اما شاید مثالش نادرست است، اشکال بر مثال هم درست نیست.

توضیح کلام شیخ انصاری در مطارح الانظار

شیخ انصاری در کتاب مطارح الانظار (تقریرات اصول شیخ انصاری) راجع به مخصص لبی مطلبی فرموده است، (در اصل اینکه شیخ انصاری چنین مطلبی فرموده است، شک و تردید است یعنی معلوم نیست مقرر درست مطلب شیخ را فهمیده باشد). اولاً شیخ انصاری بحث را روی مخصص لفظی و لبی نیاورده است بلکه شیخ فرموده است: گاهی عام و خاص دو عنوان هستند و گاهی عام و خاص یک عنوان هستند. شیخ فرموده است: معمولاً دو عنوان مربوط به مخصص لفظی است و معمولاً یک عنوان مربوط به مخصص لبی است، پس بحث روی لفظی و لبی نیست. شیخ فرموده است: اگر عام با بودن خاص، صفت جدیدی پیدا نکرده است، در این صورت در شبهه مصداقیه باید به عام تمسک کنیم؛ اما اگر خاص به عام صفت داد، نباید به عام تمسک کرد. استدلال فرمایش شیخ با خودش است یعنی اگر کسی کلام شیخ را درست تصور کند، بسیار واضح است. به‌عبارت‌دیگر اگر عام صفت جدید پیدا کرد، همیشه شبهه مصداقیه مخصص، شبهه مصداقیه عام است و در شبهه مصداقیه عام تمسک به عام جایز نیست. اگر خاص موجب صفت جدید عام نشود، تمسک به عام جایز است. به‌عبارت‌دیگر شیخ انصاری می‌خواهد بفرماید: وقتی یک عام و یک خاص داریم و هر دو لفظ هستند، موارد شبهه تخصیص زائد نیست و وقتی تخصیص زائد نباشد، تمسک به عام جایز نیست؛ اما اگر عام عنوان جدید نیافت، یعنی شک در تخصیص زائد داریم و همیشه در شک در تخصیص زائد، اصل عدم تخصیص است و باید به عام تمسک کنیم. در مخصص لفظی، موارد شبهه مصداقیه، تخصیص زائد نیست، اما در مخصص لبی، عنوان نداریم لذا هر فرد یک تخصیص است و اصل عدم تخصیص زائد است.