درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: المفاهيم/الجملة الشرطية /موارد استثناء از بحث تداخل

موارد استثناء از بحث تداخل اسباب و مسببات

در بحث تداخل این مطلب واضح است که اگر کسی قائل به تداخل در اسباب شود، تداخل در مسببات بحثی ندارد و جای این بحث نیست. اگر اسباب تداخل کنند، روشن است که مسببات هم تداخل می‌کنند. تداخل مسببات وقتی پیش می‌آید که اسباب تداخل نکنند.

در اسباب و مسببات نتیجه این شد که نمی‌توان به‌صورت کلی نظر داد و باید مورد به مورد بررسی کرد.

اگر کسی مثل آیت‌الله بروجردی قائل به تداخل شد و اگر کسی مثل شیخ انصاری و آخوند خراسانی قائل به عدم تداخل شد، باید بگوییم مواردی استثناء از قاعده است چون دلیل خاص دارند و باید از این بحث خارج شوند و مستثنیات از قاعده هستند که به چند مورد اشاره می‌کنیم:

اول: در باب طهارت، مثلاً نوم و بول اسباب وضوء هستند. در اینجا دلیل خاص داریم. یک‌مرتبه از کسی دو حدث سر می‌زند، دو حدیث در عرض هم هستند، مثلاً کسی در خواب بول کرد، یا ابتدا خوابید بعد از بیدار شدن بول کرد. فرقی ندارد که از یک جنس باشند یا از دو جنس، در اینجا باید بگوییم اگر دو حدث در عرض هم و هم‌زمان سر زد، وضوء به گردنش می‌آید اما این وضوء مسبب از دو سبب است و دو سبب مثل دو علت‌اند که یک معلول دارند و آن معلول، معلول قدر مشترک است، یعنی بول جزء السبب است و نوم هم جزء السبب است. به‌عبارت‌دیگر یک حدث و یک سبب وضوء سرزده است. اگر بافاصله بودند، مثلاً اول خواب رفت و بعد از بیداری بول کرد، اینجا دو سبب وضوء نیست بلکه یک سبب است. اولی را که انجام داد محدث می‌شود و فعل بعدی حدیث دیگری نیست، چون المحدث لا یحدث. حدث وقتی حدث است که طهارت نقض شود. اینجا اصلاً بحث تداخل پیش نمی‌آید. ایجاد حدث توسط فعل اولی بود و المحدث لا یحدث، بنابراین دومی حدث جدیدی نیست.

ان‌قلت: جلسات قبلی گفتیم شاید کسی بگوید وضوء عن البول غیر از وضوء عن النوم است. کما اینکه در غسل، غسل جنابت با غسل مس میت فرق دارد. در این صورت هرکدام سبب مستقل‌اند و جزای مستقلی دارند.

قلت: همیشه در ذهن متشرعه این بوده است که فرقی نمی‌کند وضوء از چه حدثی باشد، هرکسی وضوء گرفت متطهر است و فرقی نمی‌کند که از خواب باشد یا از بول. این را از شرع گرفته‌اند که وضوء طهارت می‌آورد و فرقی نمی‌کند که طهارت از چه چیزی باشد.

دوم: در بحث غسل آیا تداخل اسباب و مسببات جاری است یا خیر؟

صحیحه زراره: «عَنْ‌ زُرَارَةَ‌ قَالَ‌: إِذَا اغْتَسَلْتَ‌ بَعْدَ طُلُوعِ‌ الْفَجْرِ أَجْزَأَكَ‌ غُسْلُكَ‌ ذَلِكَ‌ لِلْجَنَابَةِ‌ وَ الجُمعةِ‌ وَ عَرَفَةَ‌ وَ النَّحْرِ وَ الْحَلْقِ‌وَ الذَّبْحِ‌ وَ الزِّيَارَةِ‌ فَإِذَا اجْتَمَعَتْ‌ عَلَيْكَ‌ حُقُوقٌ‌ أَجْزَأَهَا عَنْكَ‌ غُسْلٌ‌ وَاحِدٌ قَالَ‌ ثُمَّ‌ قَالَ‌ وَ كَذَلِكَ‌ الْمَرْأَةُ‌ يُجْزِيهَا غُسْلٌ‌ وَاحِدٌ لِجَنَابَتِهَا وَ إِحْرَامِهَا وَ جُمُعَتِهَا وَ غُسْلِهَا مِنْ‌ حَيْضِهَا وَ عِيدِهَا[1] ».

صحیحه شهاب: «يُجْزِيهِ‌ غُسْلٌ‌ وَاحِدٌ لَهُمَا[2] ».

این دو حدیث صریح در این است که در باب غسل تداخل مسببات است. چه قائل به تداخل باشیم و چه قائل به عدم تداخل، در این مسئله باید قائل به تداخل شویم.

فقط این شبهه را دارد که ظاهر حدیث این است که در اسباب تداخل نیست ولی در مسببات تداخل است، چون الحقوق را جمع آورده است و اگر تداخل نیست، باید مفرد می‌آورد. احتمال دارد که بگوییم حدیث دلالت بر عدم تداخل مسببات ندارد. اذا اجتمعت علیک الحقوق، یعنی حق واجب و حق مستحب. مراد این است که دو حق متباین جمع شده‌اند مثل جنابت که واجب است و جمعه که مستحب است. تداخل زمانی است که هر دو واجب و یا هر دو مستحب باشند.

سوم: در بحث روزه اگر کسی افطار ماه رمضان کند کفاره دارد. اگر کسی هم صبحانه خورد و هم ناهار، دو کفاره دارد یا یک کفاره؟ مثل این مسئله است کسی که دو بار در روز ماه رمضان جماع کند. در دو بار جماع باید قائل به عدم تداخل و تعدد کفاره شویم؛ اما در دو بار غذا خوردن فرق می‌کند. در وطی یا جماع صدق می‌کند که بگوییم سبب کفاره است و هر بار جماع یک کفاره دارد؛ اما در غذا خوردن اگر شارع بگوید هر کس اکل در ماه رمضان کرد، کفاره دارد، کسی که صبحانه خورد افطار کرده است اما کسی که ناهار خورده است دیگر افطار ندارد. لذا در دو بار غذا خوردن، یک‌بار کفاره دارد؛ اما در وطی، دو بار وطی کردن، دو بار کفاره دارد.

باید فرق گذارد بین اینکه دلیل می‌گوید من افطر یا می‌گوید من اکل؟ اگر روایت بگوید من اکل فی شهر رمضان، هر بار غذا خوردن یک کفاره دارد.

چهارم: در کفارات احرام، دلیل این‌گونه است که اگر کسی صید کرد، با یک شکار کفاره دارد. اختلافی است که دو بار شکار، دو بار کفاره دارد یا یک‌بار؟ آیه می‌فرماید: ﴿وَ مَن عَادَ فَيَنتَقِمُ ٱللَّهُ مِنه﴾[3] ذیل آیه فرموده‌اند: صید، دوباره و سه‌باره کفاره ندارد.

بحث کفارات احرام، زیر سایه رفتن، دلیل این است که در حج یک کفاره دارد و در عمره هم یک کفاره دارد؛ یعنی اگر کسی در عمره دو بار زیر سایه برود، یک کفاره دارد و در حج هم همین‌طور است. کل حج یک کفاره تضلیل دارد و در کل عمره هم یک کفاره تضلیل دارد.

شبیه همین بحث، بحث کفارات، نذر، قسم، قصاص و دیات است که دلیل خاص دارند.