درس تفسیر استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: تفسیر ترتیبی قرآن کریم / تفسیر سوره حمد /تبیین آیه سوم

اعوذ بالله من الشیطان الرجیم

﴿بسم الله الرحمن الرحیم﴾

﴿الحمدلله رب العالمین﴾[1]

﴿الرحمن الرحیم﴾[2]

﴿مالک یوم الدین﴾[3]

1- خلاصه جلسه گذشته

خدا را شاکریم که باز هم در محضر آیات الهی هستیم. رب انعمت فزد.

در بیان کریمه ﴿مالک یوم الدین﴾،[4] عرض شد خدای سبحان مالک مطلق و کلی جهان‌ها و جهانیان است. مالیکت خداوند نیز نا محدود است. برخی شاید گمان کنند که خدا مالک روز جزا است و خاص آن است ولی چنین نیست.
روز قیامت و روز دین روز ظهور مالیکت خدا است نه روز حدوث مالیکت خدا. بین این دو باید فرق گذاشت. مالیکت خدا در این دنیا هم وجود دارد. در عالم آخرت ظهورش برای همه است. برای همین عرض کردیم که ملک و مالک به خصوص ملک کسی است که تصرف‌های گوناگون دارد و سلطنت بر نفوس دارد. ملکیت تصرف بر اجناس است. نسبت بین مِلک و مُلک عموم و خصوص مطلق است. هر مُلکی مِلک هست ولی بر عکس خیر.

آیاتی محضرتان در بیان مالک و ملک تقدیم شد.

2- تبیین واژه یوم

قسمتی از زمان و پاره‌ از آن چه کم یا زیاد. از لحظه تا آنات تا ساعات و روزها و سال‌ها و قرون. به فاصله بین طلوع و غروب خورشید هم یوم گفته می‌شود. یوم یعنی ظهور. ﴿کل یوم هو فی شأن﴾[5] . روز به معنای روز متعارف که 24 ساعت باشد نیست. به معنای ظهور و بروز است. چیزی که قبلا بوده تحقق داشته و حال ظهور کرده است.

3- تبیین واژه دین

3.1- معنای لفظ دین در لغت

به معنای خضوع و خشوع در مقابل یک برنامه منسجم و منظم است. از لغت دین[6] دو معنا استفاده می‌شود و هم یک برنامه. کسانی که دین را به معنای طاعت یا به معنای تسلیم یا به معنای تعبد یا حتی به معنای دین اصطلاحی گرفتند تفسیر به لازمه لفظ است.

3.2- دین به معنای خشوع در مقابل برنامه خاص

خود دین یعنی انقیاد و خضوع و خشوع در مقابل برنامه‌ای خاص. ﴿مالک یوم الدین﴾[7] با این بیان که گفتیم یعنی خداوندی که تسلط دارد روز ظهور دین و برنامه منظم و برنامه‌ای که در آن انقیاد است. قیامت روز انقیاد و خضوع است در مقابل همه برنامه‌ها. دین اصطلاحی هم که دین گفته می‌شود چون برای انسان برنامه منظم علمی و عملی می‌آورد. قیام و قعود و سجود و امر و نهی و برنامه دارد. در قیامت هم این گونه است. در قیامت برنامه مدونی است که باید انسان خاضع و خاشع باشد.

این به لحاظ ترجمه اولیه و واژه‌شناسی.

4- کلمه مالک

4.1- نقش مالک در ترکیب آیه

مالک صفت مشبهه است. این صفت آیا صفت الرحمن و الرحیم است و یا همان‌طور که این دو صفت الله است. چنان که صفت رب را هم دارد این صفت مالک یوم الدین را هم دارد؟ اگر وصف الله بگیریم صفت باید تابع موصوف باشد. مالک کسب تعریف کرده با اضافه به یوم الدین یا خیر؟ برخی می‌گویند کسب تعریف نکرده است.

4.2- نظر استاد در مورد نقش مالک در ترکیب

ما می‌گوییم مالک صفت اسم شریف الله است و از مالک استمرار هم فهمیده می‌شود. برخی قرّاء ملک خوانده‌اند.

﴿لله ملک السموات و الارض﴾ [8] در سوره مائده. ﴿قل اللهم مالک الملک توتی الملک من تشا و تنزع الملک ممن تشا و تعز من تشا و تذل من تشا بیدک الخیر انک علی کل شی قدیر﴾[9] ﴿تبارک الذی بیده الملک﴾[10] .

می‌شود گفت مالک در اینجا از اسمای حسنای الهی است. ﴿تبارک الذی بیده الملک﴾[11] .

4.3- ترجیح قرائت مالک بر ملک

ظاهرا قرائت مالک بر ملک ترجیح دارد. چرا که کسی که مالک است سلطنت خاصی دارد.

4.4- مالکیت خداوند در دنیا و آخرت

جالب اینجا است که یوم الدین معنایش این نیست که مملوک خداوند یوم الدین است و لا غیر. یوم الدین مملوک تنها نیست، ظهور مالکیت خدا است. در دنیا بود.

﴿یوم لا تملک نفس لنفس شیئا و الامر یومئذ لله﴾[12]

در روز قیامت هیچ نفسی برای نفسی مالکیت ندارد. روز قیامت تنها امر امر باری تعالی است.

﴿یوم یقوم الروح﴾[13]

روز اصطلاحی روز در آیه شریفه نیست مطلق ساعات و لحظات است. در قیامت تمام ایام ظهور دارد. نکته بسیار دقیقی است. روز ظهور الیوم است. الف و لام عهد است. یعنی روز قیامت. یا الف و لام اطلاق باشد یعنی کل ایام.
﴿فذکرهم بایام الله﴾[14] در جریان حضرت موسی (علیه السلام) در یوم الدین تجلی دارد. می‌توان گفت با توجه به سوره آل عمران ﴿ان الدین عند الله الاسلام﴾.[15] برنامه مرتبی که در آن خشوع و خضوع است. اگر بخواهیم خاشع و خاضع باشیم باید به اسلام خاضع باشیم. دینی است که جز اسلام نمی‌تواند باشد. خداوند مالک چنین دینی است. این هم یک احتمال.

﴿مالک یوم الدین﴾[16] که صفت الله است که متعلق حمد است، تعلیل چهارم برای اختصاص حمد به باری تعالی است.

مالک صفت باری تعالی می‌شود و اختصاص به باری تعالی دارد. الحمد لله مالک یوم الدین. الحمد الله الرحمن الرحیم. الحمدلله رب العالمین هم گفتیم.

4.5- اقسام مالکیت

مالکیت دارای انواع و اقسامی است. در فقه بحث می‌کنیم یک مالکیت اعتباری است مانند ماشین من فرش من.

مالکیت حقیقی داریم مثل مالیکت انسان برای اعضا و جوارحش.

مالکیت حقیقی‌ای داریم که نا محدود است. مالکیت خداوند به عالم. این مالکیت نا محدود است. مراد به این مالکیت در اینجا مالکیت مطلقه است. مالکیت مطلقه مالکیت حقیقی محدود و اعتباری را احاطه دارد.

این مالکیت مطلق ظهورش در قیامت است.

4.6- تبیین مالکیت در آیات الهی

اگر قرار باشد آیه‌ای این حالت و تفسیر را بیان کند:

1-سوره بقره

﴿الم تعلم ان الله له ملک السموات و الارض و ما لکم من دون الله ولی و لا نصیر﴾[17]

2-سوره ملک

﴿تبارک الذی بیده الملک﴾[18]

3-سوره انفطار

در سوره مبارکه انفطار هم کاملا یوم الدین بیان شده و هم یوم الدین با مالکیت مطلقه بیان شده است:

﴿و ما ادراک ما یوم الدین ثم ما ادراک ما یوم الدین﴾[19]

مای حقیقیه است. مای شارحه برای شرح الاسم است.

﴿یوم لا تملک نفس لنفس شیئا و الامر یومئذ لله﴾[20]

هیچ چیزی که ذات دارد مالک هیچ نیست.

﴿والامر یومئذ لله﴾[21]

4-سوره نبا

﴿ذلک الیوم الحق﴾ [22]

امروز حق است و امر دست خدا است. کسی در برابر قدرت خدا عرض اندام نمی‌تواند داشته باشد.

5-سوره مومنون

﴿فتعالی الله الملک الحق﴾[23]

مالکیت یوم الدین مالکیت مطلق است. مالکیتی است که به طور استقلالی متصرف در همه موجودات است.

6-سوره سبا

﴿فالیوم لا یملک بعضکم لبعض نفعا و لا ضرا﴾[24]

هیچ گونه نفع و ضرری برای کسی نمی‌تواند مالک باشد. مالکیت مطلق مالکیت خداوند است.

7-سوره حمد

﴿مالک یوم الدین﴾[25] روز ظهور قیامت و ظهور دین است.

4.7- موجودیت قیامت در زمان حال

پاسخ یک سوال مهم داده می‌شود که قیامت بعدا موجود می‌شود یا موجود است؟

قیامت موجود است و یوم الدین روز ظهور آن است. از باب تفسیر آیه به روایت جریان زید بن حارثه را گفت.

که پرسیدند کیف اصبحت. گفت اصبحت علی یقین. و ما علامة یقینک؟[26]

گفت دیشب صدای بهشتی‌ها و زفیر جهنمی‌ها را شنیدم.

بهترین دلیل بر مخلوقیت یوم الدین است. روز قیامت روز حساب است.

4.8- مالکیت خداوند متعال در روایات

1-امام صادق (علیه السلام) فرمودند: مالک یوم الدین یعنی مالک یوم الحساب.[27]

2-امام رضا علیه السلام: مالک یوم الدین اقرار له بالبعث و الحساب و المجازاة.[28]

نور الثقلین روایات را آورده است. ﴿مالک یوم الدین﴾[29] ایجاب ملک الآخرة له کایجاب ملک الدنیا.

ملکیت مانند ملکیت دنیا است برای حضرت حق.

5- نتیجه بحث این جلسه

از همه اینها استفاده می‌شود که مالک یوم الدین مالکیت مطلق است که دنیا و آخرت را تحت احاطه دارد. وصف الله می‌تواند باشد. دلیل اختصاص حمد به خاطر حضرت حق است.

می‌شود گفت به دلیل تلازم اثبات معاد است. و نتیجه اعمال از آن استفاده می‌شود. در مالک یوم الدین حمد همان‌طور که سخن آغازین هست سخن پایانی هم هست. غفر الله لنا و لکم.