درس تفسیر استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: تفسیر سوره حمد/تفسیر قرآن کریم /تبیین آیه بسم الله الرحمن الرحیم

اعوذ بالله من الشیطان الرجیم

﴿بسم الله الرحمن الرحیم﴾

﴿الحمدلله رب العالمین﴾

1- چکیده درس گذشته

بحمدالله رسیدیم به تفسیر آیه شریفه بسم الله الرحمن الرحیم با توجه به این مبنایی که گفتیم بسم الله الرحمن الرحیم الفاظ واحد است ولی معانی با توجه به جایگاه‌های مختلف بسم الله الرحمن الرحیم متعدد است.

عرض کردیم اسم به معنای نام است و الله اسم جامع است. الرحمن صفت جامعه است. الرحیم صفت خاصه است. یعنی الرحمن همان تعبیر آیه شریفه است ﴿و رحمتی وسعت کل شیء﴾[1]

و برحمتک التی وسعت کل شیء[2]

یا من سبقت رحمته غضبه [3] در دعای جوشن کبیر.

در نتیجه رحمن رحمت فراگیر است و رحیم رحمت اختصاصی است. در رحمانیت اطلاقی است که توجه به استعداد دیگران نیست ولی در رحمت رحیمی توجه به استعداد دیگران هست.

2- آیه ای در بیان دو رحمت الهی

آیه‌ای است که هر دو رحمت در آن آمده و تفسیر شده است.

﴿و اکتب لنا فی هذه الدنیا حسنة و فی الآخرة انا هدنا الیک قال عذابی اصیب به من اشاء و رحمتی وسعت کل شیء﴾[4]

رحمتی وسعت کل شی بیان رحمت رحمانیست ،از اینجا به بعد آیه بیان رحمت رحیمی است، ﴿فساکتبها للذین یتقون و یؤتون الزکاة والذینهم بآیاتنا یومنون﴾[5] .فساکتبها یعنی ما رحمت رو می نویسیم برای کسانی که تقوی دارند،ایمان دارند،برای کسانی که اهل زکات هستند.پس این رحمت رحمت خاصه است. فرع بر ایمان است.

3- بیان آیه شریفه بسم الله در سوره حمد

در آیه شریفه بسم الله سوره حمد معنا این می‌شود:

آغاز به نام خدایی است که این خدا رحمن است یعنی حمد مطلق و مالکیت مطلقه و عبادت مطلقه و استعانت مطلقه و هدایت مطلقه و بیان صراط مستقیم علی الاطلاق برای اوست. و رحیم است یعنی خداوندی که حمد خاص از آن اوست. عبادت و استعانتی که خاص انسان‌های مؤمن است از آن اوست. صراط مستقیم که برای متقین و انسان های خاص است، از آن اوست. بسم الله الرحمن الرحیم در این سوره مبارکه حمد مفسر آن است.

می توانیم بگوییم که آیه شریفه قرآن مفسر این آیات است ؟ بله همینطور است یعنی تفسیر شده به این آیات است.

﴿تبارک اسم ربک ذی الجلال و الاکرام.﴾[6]

3.1- چند حکم فقهی درباره بسم الله الرحمن الرحیم

3.1.1- نگه داشتن حرمت بسم الله الرحمن الرحیم

ما باید حرمت این اسما را نگه داریم. به اینکه در مرحله علمی و عملی مان جدال با آیات نداشته باشیم یعنی زود سر هرچیزی قسم بخوریم به آن.

3.1.2- لزوم طهارت برای مس آن

اگر خواستیم دست به این آیات و به خصوص بسم الله دست بزنیم طهارت داشته باشیم.

3.1.3- وجوب فوری ازاله ی نجاست از آن

اگر آلوده به نجاست شد سریع شستشو دهیم آن را.

3.1.4- حفظ احترام و منع در اخیار گذاشتن آن برای کودکانی که طهارت ندارند

نمی‌توانیم دست بچه‌هایی بدهیم که طهارت ندارند که بی‌احترامی شود.

3.1.5- لزوم استفاده از بسم الله الرحمن الرحیم در طریقه ی سیر و سلوک

لزوم ذکر بسم الله الرحمن الرحیم. اهل سیر و سلوک هم بسم الله الرحمن الرحیم را به عنوان ذکر بیان می‌کنند.

3.1.6- عدم ذبح شرعی، بدون بسم الله الرحمن الرحیم

قربانی بدون بسم الله الرحمن الرحیم ذبح شرعی نیست.

3.1.7- لزوم شروع کارها با بسم الله الرحمن الرحیم

شروع کارها با بسم الله الرحمن الرحیم

ان شاء الله همه حشر دنیا و آخرتمان با بسم الله باشد.

3.2- عدم وجود حرف زائد در قرآن کریم

آیا لام در الله زائده است؟

خیر در قرآن هیچ حرف زائدی نداریم. اشتقاقات ادبی متفاوت است. علامه طباطبایی باء را ابتدائیت می‌دانند نه استعانت. استعانت در خود سوره هست. ابتدای قرائت و کارها به بسم الله الرحمن الرحیم است.

3.3- روایات تفسیری آیه بسم الله الرحمن الرحیم

3.3.1-روایت امام رضا علیه السلام درباره معنای بسم الله

یکی از بهترین تفسیر‌ها تفسیر آیه به روایت است. منهج الصادقین تفسیر خوبی است و تجلی بخشی از مجمع البیان است. این روایت در آن است:

امام رضا علیه السلام: معنا قول القائل بسم الله ای اسم نفسی بسمة من سمات الله و هی العبادة. قال قلت و ما السمة؟[7] قال: العلامة.

سمه علامت‌گذاری است. هم معنای لغوی را فرمودند و هم معنوی.

همه با عبادتمان در حال علامت‌گذاری و صبغة الله هستیم.

چون خودش را علامت‌گذاری می‌کند خودش آیت الهی می‌شود. آیت الهی با اراده و اختیار خودش.

3.3.2-امام صادق (علیه السلام) در تفسیر الله فرمودند: و الله اله کل شی[8] . از اله گرفتند نه از وله. این در نور الثقلین است.

3.3.3- هشام بن حکم از امام صادق علیه السلام درباره اشتقاق الله پرسیدم.حضرت اینگونه فرمودند:

الله هو مشتق من اله و اله یقتضی مألوها[9]

معبود راستین و غیر واقعی داریم.

3.3.4- امیر المؤمنین (علیه السلام) در مورد الله میفرمایند: الله هو الذی یتأله الیه عند الحوائج و الشداید کل مخلوق عند انقطاع الرجاء کل من دونه[10] .

هر مخلوقی وقتی منقطع از دیگران شود متصل به او می‌شود.

تفسیر الله جمله مناجات شعبانیه است که الهی هب لی کمال الانقطاع الیه[11]

3.3.5- في عيون الاخبار باسناده إلى أمير المؤمنين(عليه السلام) حديث طويل وفيه قيل لامير المؤمنين (عليه السلام)يا امير المؤمنين أخبرنا عن بسم الله الرحمن الرحيم أهى من فاتحة الكتاب؟ فقال نعم کان رسول الله(صل الله و علیه وآله وسلم) یقرئها بسم الله الرحمن الرحیم و یعدها آیة منها ويقول: فاتحة الكتاب هى السبع المثانى. [12]

این نشان این است که ایشان بسم الله را آیه می‌دانستند.

3.3.6- عن أمير المؤمنين (عليه السلام) : والتسمية في أول كل سورة آية منها وإنما كان يعرف انقضاء السورة بنزولها ابتداء للأخرى وما أنزل الله كتابا من السماء الا وهي فاتحته [13] كذا عن الصادق (عليه السلام) رواه العياشي.

هیچ کتابی نازل نشد الا اینکه آغاز بسم الله است.

3.3.7- قال الصادق (علیه السلام): الرحمن بجمیع خلقه و الرحیم بالمؤمنین خاصة.[14]

بهترین تفسیر برای الرحمن و الرحیم است. الرحمن یعنی واسع الرحمة و کثیر الرحمة.

رحیم یعنی دائم الرحمة که رحمتش همیشگی است.

3.3.8- قال الصادق (علیه السلام): الرحمن اسم خاص بصفة عامة و الرحیم اسم عام بصفة خاصة.[15]

رحمن اسم خاص است که مخصوص خدا است. دیگران عبدالرحمن هستند یا رحمن نه الرحمن از آن سو صفتی عام برای همه است. ولی رحیم اسم دیگران هم گفته می‌شود ولی صفت خاصه است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مجمع البیان ذیل سوره حمد:

3.3.9- في مجمع البيان وروى أبوسعيد الخدرى عن النبى (صلى الله عليه وآله وسلم) عن عیسی بن مریم:ان عیسی بن مریم قال: الرحمن رحمن الدنیا و الرحیم رحیم الآخرة.[16]

طبق فرموده ایشان رحمان دنیا و رحیم آخرت است.

3.3.1- روایت امام سجاد (علیه السلام) در مورد رحمن و رحیم بود خداوند متعال در دنیا و آخرت

رحمن الدنیا و الآخرة و رحیمهما.[17]

در آخرت هم رحمت الهی گسترده است که بحث شفاعت است. رحیم هم هست که از آن عده‌ای خاص است.

3.3.11- قال الامام علی علیه السلام: الرحمن الذی یرحم ببسط الرزق علینا[18] .

چون رازق است بسط رحمت دارد.

3.3.12- قوله عز وجل: الرحمن الرحيم قال الإمام عليه السلام: " الرحمن " العاطف على خلقه بالرزق، لا يقطع عنهم مواد رزقه، وإن انقطعوا عن طاعته " الرحيم " بعباده المؤمنين، في تخفيفه عليهم طاعاته، وبعباده الكافرين في الرفق بهم في دعائهم إلى موافقته.[19]

این معنای رحمانیت حضرت حق است.

3.4- روایاتی مربوط به استفاده آیه بسم الله الرحمن الرحیم

3.4.1-قال امیرالمؤمنین علیه السلام: قولوا عند افتتاح کل امر صغیر او کبیر بسم الله الرحمن الرحیم[20] .

3.4.2- امام صادق علیه السلام: لا تدع بسم الله الرحمن الرحیم و ان کان بعد شعر.[21]

هر کاری را باید با بسم الله الرحمن الرحیم شروع کنیم.

3.4.3- قال الامام الباقر (علیه السلام) ان العبد اذا اراد ان یعمل او یقرء فیقول بسم الله الرحمن الرحیم فانه تبارک له فیه [22]

عرض اول اینکه بسم الله الرحمن الرحیم به لحاظ حروف 19 حرف دارد. هر حرفی از آن حجابی است بین او و آتش دوزخ. 19 مرحله از مراحل دوزخ را حجاب می‌شود.

3.4.4-قال امیرالمومنین علی (علیه السلام) : فانه اسم فیه شفاء من کل داء و عون علی کل دواء[23] .

3.5- داستان زیبای از حضرت عیسی(علی نبینا و آله و علیه السلام) درباره بسم الله

نقلی از عیسی علیه السلام است که بردند دبستان و مکتب‌خانه معلم بسم الله را تعلیم داد. ایشان سوال کرد اسم معنایش چیست؟ معلم جوابی نداشت و خود ایشان شروع کردند معنای کرد. باء بهاء الله و سین سناء الله و میم ملک الله یا مجد الله است. اسم‌ها و حروفی که اینجا هست نماد اسماء الهی است. در دعای سحر هست. اللهم انی اسئلک من بهائک و کل بهائک بهیء[24]

ان شاء الله برای تفصیل به مفصلات مراجعه کنید.

حضرت علی علیه السلام فرمودند انا نقطة تحت الباء. به بحث ولایت بر می‌گردد.

3.6- روایت امیرالمومنین(علیه السلام) در مورد رابطه ی قرآن و آن حضرت

از احادیث با اهمیت است: جميع ما في الکتب السماويه في القرآن و جميع ما في القرآن في فاتحة الکتاب و جميع ما في فاتحة الکتاب في بسم الله الرحمن الرحيم و جميع ما في بسم الله الرحمن الرحيم في باء بسم الله و جميع ما في باء بسم الله في نقطة تحت الباء وانا نقطة تحت الباء[25] (سند تحقیق بیشتر شود)

این باء نماد ارتباط انسان با حضرت حق است.

چقدر در این آیه جالب است که تعلیم است و تعلم. تعلیم است چون از خدا نازل شده. ﴿الرحمن علم القرآن﴾[26] . ما که می‌گوییم ادب و تعلم خود را به حضرت حق اهدا می‌کنیم. عالم و آگاه یعنی ترکیب تعلیم و تعلم. به این عالم است که خداوند این آیات را نازل کرده است.

ان شاء الله با بسم الله حشر دنیوی و اخروی داشته باشیم.