درس تفسیر استاد هادی عباسی‌خراسانی

موضوع: تفسیر ترتیبی (سوره نساء)/آیات 101-103 /نماز خوف و کیفیت آن

﴿وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِي الأَرْضِ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَن تَقْصُرُواْ مِنَ الصَّلاَةِ إِنْ خِفْتُمْ أَن يَفْتِنَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُواْ إِنَّ الْكَافِرِينَ كَانُواْ لَكُمْ عَدُوًّا مُّبِينًا﴾.[1]

﴿وَإِذَا كُنتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاَةَ فَلْتَقُمْ طَآئِفَةٌ مِّنْهُم مَّعَكَ وَلْيَأْخُذُواْ أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذَا سَجَدُواْ فَلْيَكُونُواْ مِن وَرَآئِكُمْ وَلْتَأْتِ طَآئِفَةٌ أُخْرَى لَمْ يُصَلُّواْ فَلْيُصَلُّواْ مَعَكَ وَلْيَأْخُذُواْ حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِكُمْ وَأَمْتِعَتِكُمْ فَيَمِيلُونَ عَلَيْكُم مَّيْلَةً وَاحِدَةً وَلاَ جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِن كَانَ بِكُمْ أَذًى مِّن مَّطَرٍ أَوْ كُنتُم مَّرْضَى أَن تَضَعُواْ أَسْلِحَتَكُمْ وَخُذُواْ حِذْرَكُمْ إِنَّ اللّهَ أَعَدَّ لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا مُّهِينًا﴾.[2]
﴿فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلاَةَ فَاذْكُرُواْ اللّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِكُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنتُمْ فَأَقِيمُواْ الصَّلاَةَ إِنَّ الصَّلاَةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَابًا مَّوْقُوتًا﴾.[3]

1- گزیده‌ی آیات گذشته

خدا را سپاس‌گزاریم که در محضر آیات الهی هستیم. آیات گذشته، راجع به مهاجران و مجاهدان و غیر آنان بود که چند گروه هستند:

    • مجاهدین راستین و تکلیف‌گرایی که در راه خدا جهاد کردند و خداوند، آن‌ها را درجاتی تفضل داده.

    • عده‌ای که از جهاد و هجرت گریزان هستند و از فضیلت جهاد و هجرت محروم هستند، ولی آسیبی ندارند.

    • کسانی که آسیب‌زده هستند و جامانده از هجرت و جهاد هستند.

    • کسانی که قدرت جهاد و هجرت داشتند و می‌توانستند از مکه هجرت کنند؛ ولی هجرت نکردند. این‌ها «ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ» هستند و به خود ظلم کردند.

    • کسانی که مستضعفانی بودند که در مدینه نمی‌توانستند باشند و در مکه ماندند.

    • کسانی که هجرت کردند و در بین راه رحلت فرمودند؛ مانند جندب، زمانی که دستور هجرت آمد، در عین حال که بستری بود، به بچه‌ها گفت: «بستر مرا بردارید که از این فیض بزرگ الهی محروم نشوم». تا تنعیم زنده بود و بعد رحلت کرد.[4]

﴿وَمَن يَخْرُجْ مِن بَيْتِهِ مُهَاجِرًا إِلَى اللّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلى اللّهِ وَكَانَ اللّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا﴾.[5] این آیه در مورد این گروه آخر می‌باشد. این‌ها تالی‌تِلو مجاهدان و مهاجران شهید هستند. کسی که تکلیف‌گرا باشد و برای حفظ دین و معارف هجرت کند، اجر شهید دارد. در زمان ما هم کسانی از اهل علم و دانش که تکلیف‌گرا هستند و از شهری به شهر دیگر مهاجرت می‌کنند و در شهر جدید رحلت می‌کنند، تالی‌تِلو مهاجران و مجاهدان در راه خدا هستند و «فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلى اللّهِ»؛ اجر آن‌ها با خداست.

این نکته را در نظر داشته باشید که این مورد که در آیه بیان شده، از باب تمثیل است، نه تخصیص؛ تا اینکه آیه، فقط مختص به زمان صدر اسلام باشد؛ بلکه آیه از زمان صدر اسلام شروع شده و تا به امروز ادامه دارد.

2- تفسیر آیه‌ی 101

2.1- وجوب قصر برای نماز مسافر

«وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِي الأَرْضِ»؛ وقتی که سفر کردید، «فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَن تَقْصُرُواْ مِنَ الصَّلاَةِ إِنْ خِفْتُمْ أَن يَفْتِنَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُواْ»؛ اگر شما نگرانی فتنه داشته‌اید، می‌توانید نمازتان را شکسته بخوانید.

2.2- عزیمت بودن قصر نماز برای مسافر

البته قصر نماز در حال سفر، عزیمت است، یا رخصت؟ در صلات مسافر بحث کردیم که رخصت نیست؛ بلکه عزیمت و فریضه است. اگر انسان قصد مسافت داشته باشد، باید نمازش را شکسته بخواند؛ چه خوف داشته باشد و چه نداشته باشد.

2.3- منظور از فتنه در این آیه

البته عنایت دارید که با توجه به روایاتی که در تفسیر این آیه آمده است، این «إِنْ خِفْتُمْ أَن يَفْتِنَكُمُ»، اگر نگران فتنه باشید که ﴿وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ﴾[6] است، مربوط به «إِنَّ الْكَافِرِينَ كَانُواْ لَكُمْ عَدُوًّا مُّبِينًا» است. کفار برای شما دشمنی آشکار دارند.

2.4- اقسام نماز بر اساس این آیه

پس طبق این آیه، صلات سفری و حضری و خوفی داریم و از مواردی که نماز کوتاه می‌شود، نماز خوف است.

2.5- ارتباط این آیه با آیه‌ی بعد

در گذشته به این نتیجه رسیدیم که آیات بعدی، مفسر آیات قبلی است و در این آیه، خوف از دشمن، یکی از مواردی است که باعث سبک شدن نماز می‌شود و در آیه‌ی بعد، طریقه‌ی نماز خوف بیان شده است؛ البته این بیان هم تخصیصی نیست. درست است که مخاطب، آقا رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله) هستند، ولی تمام تابعان و پیروان ایشان را هم شامل می‌شود.

3- تفسیر آیه‌ی 102

3.1- احکام و روش خواندن نماز خوف

3.1.1- روش اقتدای گروهی از مسلمانان در رکعت اول

«وَإِذَا كُنتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاَةَ فَلْتَقُمْ طَآئِفَةٌ مِّنْهُم مَّعَكَ وَلْيَأْخُذُواْ أَسْلِحَتَهُمْ»؛ اگر در بین مشرکان و کفار بودی و برای مؤمنانی که در حال خوف هستند، خواستید نماز بخوانید، طائفه‌ای از آنان با شما نماز بخوانند و سلاح‌های خود را رها نکنند و با حالت آمادگی نماز بخوانند.

نماز خوف، جعل عجیبی دارد و در هیچ حالتی ساقط نمی‌شود. در حال خوف هم نماز جماعت هم باید خوانده شود. عده‌ای رکعت اول را بخوانند و عده‌ی دیگر، رکعت بعدی را که شکسته است، همگام با نبی و فرمانده بخوانند.

3.1.2- روش اقتدای گروه دوم از مسلمانان در رکعت دوم

«فَإِذَا سَجَدُواْ فَلْيَكُونُواْ مِن وَرَآئِكُمْ وَلْتَأْتِ طَآئِفَةٌ أُخْرَى لَمْ يُصَلُّواْ فَلْيُصَلُّواْ مَعَكَ وَلْيَأْخُذُواْ حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ»؛ وقتی سجده کردند، عده‌ای پشت سر باشند و گروه دیگر بیایند که نماز نخوانده بودند و این‌ها هم هم حذر، یعنی هوشیاری و آمادگی‌شان و هم اسلحه‌شان را بگیرند.

3.2- حکم خواندن نماز با پوتین در جبهه در عصر حاضر

در جبهه‌ها هم این مطرح بود و استفتاء شده بود که اگر سربازی در جبهه باشد، با پوتین می‌تواند نماز بخواند؟ از این آیه استفاده می‌شود که می‌تواند با آن بخواند. اصلا بر اساس این آیه باید با پوتین نماز بخواند.

3.3- فرصت‌طلبی کفار برای ضربه‌زدن به مسلمانان هنگام خواندن نماز

«وَدَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِكُمْ وَأَمْتِعَتِكُمْ فَيَمِيلُونَ عَلَيْكُم مَّيْلَةً وَاحِدَةً»؛ کفار دوست دارند شما را در غفلت ببینند و از اسلحه و ابزار خود جدا شوید و به شما حمله کنند. همه‌ی هدف‌شان را بسیج کنند، تا به شما ضربه بزنند.

3.4- لزوم استفاده از سپر در هنگام نماز خوف در صورت عدم امکان حمل سلاح

«وَلاَ جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِن كَانَ بِكُمْ أَذًى مِّن مَّطَرٍ أَوْ كُنتُم مَّرْضَى أَن تَضَعُواْ أَسْلِحَتَكُمْ وَخُذُواْ حِذْرَكُمْ»؛ باکی نیست که اگر اذیت می‌شوید، اعم از اینکه مریض هستید، یا برف و باران، شما را گرفته است، اسلحه‌ی خود را بگذارید؛ اما هوشیار باشید و یا سپر خود را بگیرید.

3.5- منظور از «حِذر»

یکی از مصادیق «حِذر»، سپر است و از عوامل هوشیاری این است که سپرهای خود را نگه دارند؛ فلذا «حِذر»، چیزی است که انسان را نگه می‌دارد و سپر، یکی از مصادیق نگه‌داری است؛ حتی خود هوشیاری و زیرکی هم از مصادیق «حِذر» است.

3.6- عذاب خوارکننده در انتظار کافرین

«إِنَّ اللّهَ أَعَدَّ لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا مُّهِينًا»؛ خداوند برای کافران، عذاب ذلت‌کننده آماده کرده است که اهانت به آنها هم هست.

4- تفسیر آیه‌ی‌ 103

4.1- استحباب خواندن سی مرتبه تسبیحات اربعه بعد از نماز مسافر

«فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلاَةَ فَاذْكُرُواْ اللّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِكُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنتُمْ فَأَقِيمُواْ الصَّلاَةَ إِنَّ الصَّلاَةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَابًا مَّوْقُوتًا». یک معنایی که در مورد این آیه است، این است که بعد از ادای نماز شکسته، ذکر خدا داشته باشید که طبق فتوای فقهاء، طبق احادیث صحیح بعد از نماز شکسته، سی‌مرتبه ذکر تسبیحات اربعه مستحب است که جایگزین رکعاتی که خوانده نشده بشود.[7] این تسبیحات برای حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) است. تسبیحات اربعه، اولین فقره‌ی دعای عشرات است که بارها توصیه کردیم بخوانید. اگر می‌خواهید در مقام رضایت عن الله و رضایت خلقی قرار بگیرید، دعای عشرات را بخوانید. تسبیحات اربعه، ذکر و تسبیح ولیّ خدا است.

4.2- سیر جعل رکعات نماز

قبلا بیان شده که مجعول اولیه، نماز دو رکعتی بوده است. بعد سنت رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) اضافه شد؛ اما در نماز خوف و مسافر، دوباره تبدیل به دو رکعت شد و این سی‌مرتبه ذکر تسبیحات اربعه به عنوان ذکر برای ولیّ خدا که جانشین نبیّ است، قرار داده شده که بعد از نماز شکسته خوانده می‌شود.

4.3- معنای دیگر این آیه

معنای دیگر این است که وقتی نماز اولیه را نتوانستید بخوانید، به هر صورت که می‌توانید بخوانید؛ در حال قیام بخوانید، یا در حال نشسته و یا در بستر، هر طور که می‌توانید، نماز را بخوانید.

4.4- وجوب نماز در هر شرایطی

وقتی اطمینان یافتید، نماز را بخوانید. نماز، یک «كِتَابًا مَّوْقُوتًا» است. «مَوقوتاً»، یعنی دارای وقت است و کتاب هم یعنی مفروض است و در زمان خاصی واجب است.