درس تفسیر استاد هادی عباسی‌خراسانی

موضوع: تفسیر ترتیبی(سوره نساء)/سوره نساء آیه 29و30 /دستورات اقتصادی خداوند

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَأْكُلُواْ أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلاَّ أَن تَكُونَ تِجَارَةً عَن تَرَاضٍ مِّنكُمْ وَلاَ تَقْتُلُواْ أَنفُسَكُمْ إِنَّ اللّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا﴾[1]

﴿وَمَن يَفْعَلْ ذَلِكَ عُدْوَانًا وَظُلْمًا فَسَوْفَ نُصْلِيهِ نَارًا وَكَانَ ذَلِكَ عَلَى اللّهِ يَسِيرًا﴾[2]

1- گزیده آیات گذشته

آیات قبلی در جهت مباحث خانوادگی بود و این آیات مسائل اقتصادی را بیان می کند. آیه قبلی می فرماید انسان ضعیف است و باید تقویت شود و یک راه تقویت، امور اقتصادی است. خلق الانسان ضعیفا: گفتیم در عین حال که ناتوانی انسان را بیان می‌کند، ولی در عین حال چون متصل به حقیقت توانا است، دلیل بر مدح و کمال انسان است. اگر انسان ضعیف نبود، قوی‌طلب نبود.

2- علت خطاب قرار دادن مؤمنین

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَأْكُلُواْ أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ؛ با اینکه قانون کلی است، ولی خطاب به مؤمنین شد. چرا که مؤمنین پایبند هستند. از باب تغلیب است هرچند نوع انسانیت مورد خطاب است. انسان‌های با ایمان بهره‌مند به خطابات الهی می‌شوند.

3- اکل نماد تصرف

عنوان اکل در اینجا نماد تصرف است؛ نه اینکه خصوصیت تصرف باشد. خوردن از آن جهت که کسی چیزی را می‌خورد، آن را از بین می‌برد، نماد تصرف تام است. عنوان مشیر است. ما را به علت‌ها و حقایقی می‌رساند و پلی برای دسترسی به معارف می‌شود. اکل نماد تصرفات است.

4- مراد از «کُم»

«کُم» اعم از مال خود و دیگران است. یعنی اموال خودتان را به باطل نخورید؛ چه رسد به اموال دیگران.

5- مراد از باطل

باطل مصادیق مختلف دارد. شرایط متبایعین و عوضین که مرحوم شیخ در مکاسب مطرح کردند، همه اینجا می‌آید؛ مالیت و ارزش داشتن عوضین. آنچه در ثمن و مثمن شرط است. اگر شرایط صحت رعایت شد، باطل نیست. اکل به باطل نداشته باشید مگر با دو قید: تجارت و تراضی. تجارتی باشد که از روی تراضی باشد. نظر ما آن است که اگر با تجارت از روی رضایت باشد اشکال ندارد. اگر به کسی بگوید در اموال من بدون تجارت تصرف کن، اشکالی ندارد؛ بگوید مال مرا بفروش؛ مبادلة مال بمال اعم از بیع است و اشکال ندارد.

استثناء منقطع است. این دو مورد خارج از باطل است. قانون کلی تجارت را بیان کرده است.

6- احتمالات در «و لا تقتلوا انفسکم»

چند احتمال وجود دارد:

    1. جنگ و جدال بین شما نباشد؛

    2. نفس روزمره و قتل ظالمانه مراد باشد؛

    3. خودکشی مد نظر باشد.

نفوس مختلفی با هم مراوده دارند، لذا جمع آمده است. آیا قتل اصطلاحی مد نظر است؟ یک احتمال این است که کارهای خلاف آیات الهی را اگر انجام دادید و مسائل اقتصادی را رعایت نکردید، گویا قتل نفس انجام داده‌اید. گاهی نداشتن‌ها منجر به بی‌ایمانی می‌شود. نداری اقتصادی باعث کفران می‌شود؛ كاد الفقر أن يكون كفرا.[3]

7- رحمت رحیمیه پاداش عاملین به آیه

خدا نسبت به شما رحیم است. وصف به شیء، مشعر به علیت است. کسانی که این کارها را انجام دهند مورد رحمت رحیمیه و خاص خدا هستند.

وَمَن يَفْعَلْ ذَلِكَ عُدْوَانًا وَظُلْمًا فَسَوْفَ نُصْلِيهِ نَارًا وَكَانَ ذَلِكَ عَلَى اللّهِ يَسِيرًا؛ کسی که با عدوان و ظلم این کارها را انجام دهد زود است که اینها را وارد در آتش کنیم. این که خدا تجاوزکاران و دشمنان را جزاء دهد آسان است. آسانی برای این است که اینها کار جزاء را بر خود آسان کردند. یعنی مقدماتش فراهم است. اینها با کارهایشان آتش را در درون خود ایجاد کردند. جزاء عین عمل است. این جزاء بر خداوند آسان است.

8- دو احتمال مشار الیه «ذلک»

    1. و من یفعل ذلک، مشار الیه آیه قبلی باشد؛ یعنی کسی که قتل نفس و اکل مال باطل انجام دهد.

    2. اشاره به تخلف از همه دستورهای قبلی باشد. کسی که این نواهی را انجام دهد. این احتمال بهتر است.