درس تفسیر استاد هادی عباسی‌خراسانی

1- طرح مباحث ارث در آیه

در آیات گذشته به خصوص آیه هفتم اصول کلی ارث گفته شد. اولین آیه‌ ارثی است که در ترتیب قرآن مطرح می‌شود. خانم‌ها ارث می‌برند؛ کم یا زیاد. نصیب مفروض برای آنها در ارث مطرح شده است. اگر کسانی سهم مفروض نداشتند و حاضر در قسمت بودند، چیزی به آنها داده شود؛ اولوا القربی و یتامی و مساکین به ویژه که دلیل بر رأفت اسلام است.

در این آیه شریفه یازدهم عرض ما این است که تفصیل و تشریح آیه هفتم است؛ للرجال نصیب... . خانم‌ها و آقایان از ما ترک ارث می‌برند. در اینجا مباحث ارث مطرح می‌شود.

2- تاریخچه ارث

این بحث بسیار قدیمی است. از زمان خلقت حضرت آدم و ما ترک ایشان مطرح بوده است. در میان عرب‌ها سهمی برای زنان و دختران قائل نبودند. رسمشان این بود که چون در حال جنگ و نزاع بودند حتی سر امور ناچیز، اگر ما ترکی بود، بین جنگجویان و سلحشوران تقسیم می‌کردند. برای سایر بچه‌ها چیزی قائل نبودند؛ چه برسد به خانم‌ها. در مراحل بعدی اگر سهمی برای دختران قائل بودند در صورتی بود که در خانه بودند، و خانم‌های متأهل را از ارث محروم می‌کردند. آیات شریفه قرآن نازل شد و بحث ارث را مانند خیلی از مباحث دیگر، امضاء، و در برخی مسائل اصلاح و جعل کرد. مباحث اسلام برخی امضایی و برخی تأسیسی است. حضرت علامه حسن زاده جانم به قربانشان رضوان الله علیه می‌فرمودند شارع مقدس در برخی مباحث آن چنان بنا را بر دقت گذاشتند؛ یکی در قبله و دیگری در ارث بر اساس مباحث ریاضی است.

3- تبیین واژگان

3.1- یوصیکم الله

یوصی از وصیت است. وصیّ یعنی متصل کردن چیزی به دیگری. شخصی که وصیت می‌کند گذشته خود را به آینده متصل می‌کند. ایصاء که از باب افعال است یعنی اتصال گذشته به آینده و برای آینده برنامه داشتن. سفارش کردن یعنی آینده نگر است.

وصیت تعیین سرنوشت آینده خود توسط خود است و واگذار نکردن به دیگران.

3.2- اولاد

اولاد در اصطلاح هم شامل فرزندان می‌شود و هم نوادگان. اینجا به قرینه طبقات ارث، فرزندان هستند.

3.3- للذکر مثل حظّ الانثیین

قانون مهمی است. برای مرد دو برابر زن ارث است. جعل آیات ارث برای اهمیت و سهم دادن به طبقه خانم‌ها است. اسلام مهرپرور است و رحمتش گسترده است. این طایفه‌ای که به قول عرب‌ها ضعیفه هستند و ناتوان اقتصادی هستند برای آنها درآمدی قرار داده شده است. در آیات قرآن مرد، اصل ارث قرار داده نشده و اصل زن قرار داده شده است. برای مرد مثل سهم دو زن است. اول سهم خانم‌ را مشخص می‌کنند و بعد سهم مرد را متفرع بر سهم زنان قرار می‌دهد. این بزرگ‌ترین احترام اسلام برای خانم‌ها است. فروع بعدی هم از خانم‌ها شروع می‌شود تا سهم آقایان هم مشخص شود.

4- اولین قانون ارث

اگر طبقه زن‌ها بیشتر از دو نفر بودند، ثلث و ثلُث هر دو صحیح است. مانند خمس و جمعه. اگر دختران بیشتر از دختران بودند دو سوم ما ترک را ارث می‌برند. اگر یکی باشند نصف می‌برند.

5- لطافت در آیه شریفه

کسی نگوید چرا خانم‌ها از آقایان بیشتر ارث می‌برند. در برخی فروع، خانم‌ها بیشتر از آقایان ارث می‌برند. اینجا این چنین است.