درس تفسیر استاد هادی عباسی‌خراسانی

1- ارتباط این آیه با آیات قبل

آیه قبل امر به تقوای خداوندی بود که رب و خالق و آفریدگار انسان از نفس واحده بود؛ تقوای از خدایی و مراقبت از ارحام. خلقت نوع آدم از نفس واحده بود و کثرت نسل انسان. در این آیه خدا فرمان‌هایی به این انسان می‌دهد.

2- مراد از «و آتوا الیتامی»

ایتا غیر از اعطا است. ایتا دادن به روال طبیعی و آرام آرام است.

یتامی جمع یتیم است. جمع الجمع است. جمع اولیه یتیم یتمی است مانند مریض و مرضی. ادبیات وسیله کار ماست. در ادبیات می‌گویند جمع الجمع احاطه‌اش بیشتر است. اقل جمع الجمع عشره است و اقل جمع سه تا است.

یتیم در لغت یعنی کسی و چیزی که تنها است. اولین صفت برای درّ، یتیم است. ﴿أَلَمْ يَجِدْكَ يَتِيمًا فَآوَى﴾.[2] حضرت، یتیم اصطلاحی هم بودند و در لغت یعنی درّ منحصر به فرد. صدف‌ها وقتی باران می‌آید این صدف در اثر رعد و برق باز می‌شود و اگر قطرات باران در آن قرار گیرد و به عمق دریا برود درّ می‌شود. غواص‌ها باید بچرخند تا این درّها را از رحِم دریا پیدا کنند. اگر چند قطره در آن بیفتد چند درّ است. درّ یتیم تک مروارید است.

فرد بی سرپرست را عرب یتیم می‌گوید. یتیم در انسان‌ها بدون پدر بودن است و در حیوانات بی مادر بودن است.

3- شأن نزول آیه

اموال یتیم‌ها را به خودشان بدهید. شأن نزول آیه این بود که کسی از یاران رسول مکرم صلی الله علیه و آله بچه یتیمی را آورده بود و اموالش را تصرف کرده بود. این آیه نازل شد.

بحثی مطرح است که آیا دادن اموال یتامی به آنها قبل از بلوغ است یا بعد از آن؟

لا یتم بعد الاحتلام؛ که یتیم بچه نابالغ است. آیه اطلاق دارد و قبل از بلوغ و بعد از آن را شامل است.

4- مراد از خبیث و طیب

﴿وَلاَ تَتَبَدَّلُواْ الْخَبِيثَ بِالطَّيِّبِ﴾؛ اموال آلوده و ناپاک را به طیب و پاک تبدیل نکنید. اموال حرام است و یا مطلق چیزهایی است که اینجا وارد است؟ خبیث و طیب معنوی است که حقش نیست و در حال تصرف است یا مادی؟ این آیه به اصل خبیث و طیب می‌خورد و عام است. چه اموال حرام با حلال مخلوط شود و چه اموال خودشان را با هم مخلوط می‌کردند. گاهی اموال را ممزوج می‌کنند و گاهی اموال آنها را بر می‌دارند و اموال خود را جای آن می‌گذارند. یعنی جنس‌های نا بجا را ندهید و جنس‌های بهتر را بردارید. از طرفی یعنی حرام‌خوار نشوید؛ به طور مطلق.

شأن نزول بیشتر برای آنها است که ولی یتیم بودند و تصرف در آن اموال می‌کردند.

5- مراد از تبدیل

تبدل یعنی جابجایی چیزی به جای دیگری. بدل را به همین جهت بدل می‌گویند. اموال فرسوده را با اموال ارزشمند جابجا نکنید و یا اموال یتیم را با اموال خود مخلوط نکنید.

﴿و لاَ تَأْكُلُواْ أَمْوَالَهُمْ إِلَى أَمْوَالِكُمْ﴾؛ فرمان سوم و نهی دوم است. اکل اموال آنها را با اموال خود نداشته باشید. ذکر خاص بعد از عام است. در زمان جاهلیت نسبت به اموال یتامی بی‌مبالات بودند. آیه شریفه نازل شد و تعدیلشان کرد. اینکه نهی خاص است به لحاظ مورد منافات با حرمت تکلیفی عام ندارد. حق نداریم اموال غیر را با اموال خودمان مخلوط کنیم به خصوص اگر مال یتیم باشد.

6- دو خیانت در اموال یتیم

کسانی که اموال یتامی دستشان بود، دو خیانت داشتند؛ یک تخلف در کیفیت که خوب و بد را با هم جابجا می‌کردند و دیگری تخلف در کمیت بود که اموال آنها را به اموال خود ضمیمه می‌کردند.

مال یعنی ما یتموّل. هر چیزی که ارزش دارد مال است. هرچه مالیت دارد به قول شیخ در مکاسب که فرمود مبادلة مال بمال.

این آیه شریفه مصداقی از آن آیه شریفه است که ﴿لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ﴾.[3] این آیه هم در مقام بیان مصداق است.

7- اکل مال یتیم، گناه بزرگ

﴿إِنَّهُ كَانَ حُوبًا كَبِيرًا﴾؛ ضمیر انّه به مصدر استفاده شده از نهی‌های آیه کریمه است. اموال یتیم‌ها را بدهید، جابجایی نداشته باشید و به مال خود هم ضمیمه نکنید. برخی به لا تأکلوا بر گرداندند. ولی به نظر ما به هر دو بر می‌گردد. حوب به معنای گناه بزرگ است.