درس تفسیر استاد هادی عباسی‌خراسانی

موضوع: تفسیر ترتیبی(سوره آل عمران)/آل عمران آیات 195الی200 /تبیین آیات

﴿فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّي لَا أُضِيعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَىٰ ۖ بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ ۖ فَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَأُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَأُوذُوا فِي سَبِيلِي وَقَاتَلُوا وَقُتِلُوا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَلَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ثَوَابًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوَابِ﴾

﴿لَا يَغُرَّنَّكَ تَقَلُّبُ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي الْبِلَادِ﴾

﴿مَتَاعٌ قَلِيلٌ ثُمَّ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ ۚ وَبِئْسَ الْمِهَادُ﴾

﴿لَٰكِنِ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا نُزُلًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ ۗ وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ لِلْأَبْرَارِ﴾

﴿وَإِنَّ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَمَنْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ خَاشِعِينَ لِلَّهِ لَا يَشْتَرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ ثَمَنًا قَلِيلًا ۗ أُولَٰئِكَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ ۗ إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ﴾

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾[1]

پس از آیاتی که دعا و مناجات با حضرت حق بود از قول مؤمنینی که در جنگ احد بودند، خداوند می‌فرماید:

1- تفاوت اجابت و استجابت

﴿فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّي لَا أُضِيعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَىٰ ۖ بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ ۖ فَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَأُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَأُوذُوا فِي سَبِيلِي وَقَاتَلُوا وَقُتِلُوا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَلَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ثَوَابًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوَابِ﴾؛ اجابت در موارد منفی نیز هست، ولی استجابت همیشه در موارد مثبت است. خدا دعاهای اینها را قبول کرد. هر کسی که عامل باشد، خداوند اجر و پاداش او را ضایع نمی‌کند؛ چه زن و چه مرد. در حقیقت بین زن و مرد تفاوتی نیست، هر چند در حقوق با هم تفاوت دارند. در آیات دیگر هم هست؛ ﴿أَنَّ اللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِينَ﴾؛[2] ﴿فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ﴾.[3]

2- مراد از بعضکم من بعض

برخی از شما از برخی دیگر است. مرحله کمالی است. اجر ضایع نمی‌شود در عین اینکه مرد یا زن اجر داده می‌شود و جنسیت مطرح نیست، ولی مراتب محفوظ است. تعلیلی است برای اینکه هر یکی از زن و مرد می‌تواند مراتب خاص به خود را داشته باشد. ﴿وَأَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَىٰ﴾؛[4] ﴿جَزَاءً وِفَاقًا﴾[5] در آیات دیگر است.

3- بهشت پاداش مهاجرین در راه خداوند

﴿فَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَأُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ﴾؛کسانی که هجرت کردند در راه من و اذیت شدند و کشته شدند، اینها را وارد بهشتی می‌کنیم که دارای انهار هست. جنّات برای آن است که پوشیده از نعمت‌های مختلف است. ثوابی از سوی خداوند است و بهترین ثواب‌ها نیز از جانب خداست. ثواب نتیجه و بازگشت کار است.

4- ثروت عامل فریب

﴿لَا يَغُرَّنَّكَ تَقَلُّبُ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي الْبِلَادِ﴾ ﴿مَتَاعٌ قَلِيلٌ ثُمَّ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ ۚ وَبِئْسَ الْمِهَادُ﴾؛ زیر و رو شدن کسانی که در شهرهای مختلف هستند، شما را فریب ندهد، این متاع کمی است و پس از آن دوزخ است که جای بدی است. بیشتر یهودی‌ها ثروتمند بودند. خداوند می‌فرماید این شما را فریب ندهد. مهد به خاطر آرامش گفته می‌شود. بدترین آرامش یعنی سلب آرامش.

5- تقوای ربّ بالاترین تقوا

﴿لَٰكِنِ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا نُزُلًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ ۗ وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ لِلْأَبْرَارِ﴾؛ تقوای ربّ بالاترین تقوا است. همه موجودات رب دارند. به قول حکما رب النوع. ما من شیء الا و له ربّ. اهل تقوا خلود در بهشت دارند. خلود در قرآن به معنای همیشه بودن نیست؛ بلکه استمرار نعمت است. از جانب خدا بر اینها نازل شده است.

و ما عند الله خیر للابرار؛ آنچه نزد خداست برای نیکوکاران بهتر است. اینها نیکوکار نیز هستند. اهل دنیا بدترین جایگاه را دارند و بهترین نعمت‌ها ابرار هستند.

6- صفات اهل کتاب مؤمن

﴿وَإِنَّ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَمَنْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ خَاشِعِينَ لِلَّهِ لَا يَشْتَرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ ثَمَنًا قَلِيلًا﴾ ۗ ؛ دسته دوم از اهل کتاب کسانی هستند که ایمان به خدا دارند. هر کسی در هر مرحله‌ای که کاری داشته باشد، برایش ذخیره می‌شود. آنچه نتیجه دارد آن کاری است که هم حسن فعلی داشته باشد و هم حسن فاعلی. هم کار خوب باشد و هم لله باشد.

﴿أُولَٰئِكَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ ۗ إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ﴾؛ آنهااجرشان نزد خدا هست و خدا حسابش سریع است. هم سریع الرضا است و هم سریع جزاء می‌دهد. این با آن منافاتی ندارد که نتیجه کار زشت را خدا برای توبه مهلت می‌دهد و زود می‌گذرد.

7- مصابره، مرابطه و تقوا فرع بر فلاح است

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾؛ طبق مبنای ما که آیات گذشته پیش نیاز آیات بعدی است؛ پیش نیاز این آیه بیش از 485 آیه قبل است. با توجه به این مبنا که سوره بقره و آل عمران زهراوان هستند. دو نوری هستند که احاطه می‌کنند در فردای قیامت و باعث رفع تیرگی‌های قیامت هستند. سبک زندگی و معرفت اسلامی و عرفان اسلامی در این آیه است.

کسانی که ایمان آوردید صبر داشته باشید، مصابره و مرابطه و تقوای الهی داشته باشید تا به فلاح برسید. فلاح فرع بر این موارد است.

8- تفاوت صبر و مصابره

صبر فردی است و مصابره جمعی است. وقتی بلاء عمومی شود، تحملش آسان‌تر است. یک جهتش این است که صبر در مصیبت‌ها است و مصابره در رفع این مصیبت‌ها و آثار آنها است.

9- معنای رابطوا

رابطوا دو معنا می‌تواند داشته باشد؛

    1. رباط الخیل یعنی از جنگ‌جویان و مرزداران باشد. مرابطه اخلاق نوعی حتی با دشمن است.

    2. احتمال دیگر این است که رابطوا مع الائمة؛ در روایات هم هست.[6] خدا را شکر می‌کنیم که در دوره آخر الزمان هستیم. باید ارتباط با امام زمان علیه السلام را حفظ کنیم. باید برای ارتباط با حضرت برنامه‌ریزی کنیم. هر روز به یادشان باشیم. در قنوت‌هایمان یادشان باشیم. دعای فرج و سلامتی حضرت را برای سیر و سلوکمان نهادینه کنیم. از فرمانده به فرمان می‌آید دیگر چون و چرا ندارد. آنچه حضرت می‌پسندد انجام دهیم. تقوا داشته باشید تا رستگار شوید.

10- عوامل موفقیت انسان

فوز نعمت می‌دهد و فلاح موانع را برای ظهور نعمت بر طرف می‌کند. عوامل موفقیت انسان در این آیه ایمان، صبر و مصابره و مرابطه و تقوا و فلاح است. این شش عامل، باعث موفقیت است. انسان مؤمن باید اینها را داشته باشد.