درس تفسیر استاد هادی عباسی‌خراسانی

موضوع: تفسیر ترتیبی(سوره آل عمران)/آل عمران آیات185الی194 /تبیین آیات

﴿كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ۗ وَإِنَّمَا تُوَفَّوْنَ أُجُورَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۖ فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَأُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فَازَ ۗ وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ﴾

﴿لَتُبْلَوُنَّ فِي أَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَمِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا أَذًى كَثِيرًا ۚ وَإِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ ذَٰلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ﴾

﴿وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَتُبَيِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَلَا تَكْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ وَاشْتَرَوْا بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا ۖ فَبِئْسَ مَا يَشْتَرُونَ﴾

﴿لَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَفْرَحُونَ بِمَا أَتَوْا وَيُحِبُّونَ أَنْ يُحْمَدُوا بِمَا لَمْ يَفْعَلُوا فَلَا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفَازَةٍ مِنَ الْعَذَابِ ۖ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾

﴿وَلِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۗ وَاللَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾

﴿إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ﴾

﴿الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَٰذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾

﴿رَبَّنَا إِنَّكَ مَنْ تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَيْتَهُ ۖ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصَارٍ﴾

﴿رَبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِيًا يُنَادِي لِلْإِيمَانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّكُمْ فَآمَنَّا ۚ رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَكَفِّرْ عَنَّا سَيِّئَاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ الْأَبْرَارِ﴾

﴿رَبَّنَا وَآتِنَا مَا وَعَدْتَنَا عَلَىٰ رُسُلِكَ وَلَا تُخْزِنَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۗ إِنَّكَ لَا تُخْلِفُ الْمِيعَادَ﴾[1]

1- نکات در آیه 185

ك﴿ُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ۗ وَإِنَّمَا تُوَفَّوْنَ أُجُورَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۖ فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَأُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فَازَ ۗ وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ﴾؛ از این آیه چند نکته قابل استفاده است:

    • مرگ قانون همگانی است.

    • نفس هر ذات دارای نفس و روح است نه هر ذاتی.

    • کل من علیها فان و یبقی وجه ربک ذو الجلال و الاکرام؛ تنها وجه رب از قانون مرگ مستثنی است. وجه الله محیط بر مرگ است و تحت احاطه آن نیست.

    • روز قیامت روز مزد تمام اعمال است؛ چه کوچک و چه بزرگ.

    • فوز با فلاح متفاوت است؛ فلاح برداشتن موانع و کاستی‌ها است و فوز رسیدن به نعمت‌ها است.

    • زندگی دنیا جز متاع غرور نیست؛ که انسان را عجب بگیرد و فریب خورد. اگر انسان عکس حیات دنیا رفتار کرد، به فوز می‌رسد.

2- دستور به صبر و تقوا جهت مقابله با زخم زبان

﴿لَتُبْلَوُنَّ فِي أَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَمِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا أَذًى كَثِيرًا ۚ وَإِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ ذَٰلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ﴾؛ محققاً شما را در مال و جان آزمایش خواهند کرد و از آنها که پیش از شما کتاب آسمانی به آنها داده شد و از مشرکان زخم زبان بسیار خواهید شنید، و اگر صبر پیشه کرده و پرهیزکار شوید (البته ظفر یابید) که ثبات و تقوا سبب قوت اراده در کارهاست. شما را با مال و جانتان امتحان می‌کنند. کوشش مالی و جانی. شما از اهل کتاب و مشرکان اذیت‌های مختلفی می‌شنوید، اگر صبر و تقوا داشته باشید از عزم امور است و اراده پیروزی است.

3- قبول رسالت یکی از پیمان های الهی

﴿وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَتُبَيِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَلَا تَكْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ وَاشْتَرَوْا بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا ۖ فَبِئْسَ مَا يَشْتَرُونَ﴾؛ اهل کتاب مسلمانان را هم شامل می‌شود. ما بیان می‌کنیم برای مردم و عهد الهی را کتمان نکنیم. یکی از پیمان‌های الهی قبول رسالت است. نبذوه می‌تواند به الناس یا به میثاق یا به هر دو برگردد. ظاهراً به این میثاق عمل نکردند. به میثاق برگردد بهتر است.

واشتروا به ثمنا قلیلا؛ با ثمن کمی معامله کردند و زیان کردند و سود نکردند از سرمایه‌ای که دادیم.

فبئس ما یشترون؛ بد خرید و فروشی کردند. با ثمن بخس معامله کردند. بینات الهی در دسترس آنها بود و استفاده نکردند.

4- مراد از مفازه

﴿لَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَفْرَحُونَ بِمَا أَتَوْا وَيُحِبُّونَ أَنْ يُحْمَدُوا بِمَا لَمْ يَفْعَلُوا فَلَا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفَازَةٍ مِنَ الْعَذَابِ ۖ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾؛ (ای پیغمبر) مپندار آنهایی که به کردار زشت خود شادمانند و دوست دارند که مردم به اوصاف پسندیده‌ای که هیچ در آنها نیست آنها را ستایش کنند، البته گمان مدار که از عذاب خدا رهایی دارند، که آنها را عذابی دردناک خواهد بود. دوست داشتند با دارایی‌های خود مدح و ستایش شوند و شادمان بودند. می‌خواستند یهود به صفاتی که ندارند، ستایش شوند. مفازه یعنی کناره گرفتن. سرزمین‌های پر سنگلاخ که انسان از آن کناره می‌گیرد، مفازه است. برای آنها عذاب دردناکی است. در این آیات عذاب حریق، عظیم و الیم با هم متفاوت است.

5- مُلک حکومت بر نفوس است

﴿وَلِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۗ وَاللَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾؛ مُلک آسمان و زمین برای خداوند است. مُلک حکومت بر نفوس است. هر کجا حکومت بر نفوس بیاید، حکومت بر اموال هست. هر مَلکی مالک هست؛ ولی نه بر عکس. مرحوم طبرسی در مجمع البیان ملک را اخص می‌دانند. مرحوم امام نیز چنین نظری دارند. خدا حکومت آسمان و زمین را دارد و بر همه چیز توانا است.

6- نشانه های آفرینش برای اهل لبّ

﴿إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ﴾؛ در آفرینش آسمان و زمین و رفتن روز و آمدن شب، نشانه‌هایی است برای کسانی که اهل لبّ هستند. لبّ عقل خاص است. اینکه انسان استفاده‌های مطلوبی از امری دارد. لب خلاصه و عصاره هر چیزی است.

7- لزوم تمرین ذکر الهی

﴿الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَٰذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾؛ کسانی که ایستاده و نشسته و در همه حالات حتی در بستر، ذکر الهی دارند. انسان یا قائم یا قاعد و یا خوابیده است. در هر سه حال ذکر الهی دارند. متوجه حق هستند. از تمرین‌های انسان ذکر الله و توجه به حضرت حق است. تفکر در خلقت آسمان‌ها و زمین دارند. ربنا ما خلقت هذا باطلا. خدایا این آسمان و زمین را باطل نیافریدی ما را از آتش دوزخ نگه دار.

نکته

    • این آفرینش حق است.

    • باید از این خلقت پناه به حضرت حق برد؛ از آفریده‌ها آتش است که آفریده شده بالعرض است و نتیجه اعمال انسان است.

8- عدم وجود پشتیبان برای ظالمین در قیامت

﴿رَبَّنَا إِنَّكَ مَنْ تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَيْتَهُ ۖ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصَارٍ﴾؛ خدایا هر کس را داخل آتش کنی او را خوار کرده‌ای. کسانی که ظلم کردند پشتیبان ندارند.

9- میعاد شامل وعده و وعید است

﴿رَبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِيًا يُنَادِي لِلْإِيمَانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّكُمْ فَآمَنَّا ۚ رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَكَفِّرْ عَنَّا سَيِّئَاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ الْأَبْرَارِ﴾؛ منادی‌ای که به ایمان ندا می‌دهد عام است. از مؤذن و عالم تا فرشته و انبیاء را شامل می‌شود. این حالات دعایی است که انسان در بعضی قنوت‌ها و حالاتش بخواند خوب است. خدایا آنچه به ما وعده دادی عطا کن. خدایا آنچه به انبیاء و رسولانت وعده دادی به ما عطا کن و ما را روز قیامت به ضرر و زیان و خذلان و هلاکت نرسان. رَبَّنَا وَآتِنَا مَا وَعَدْتَنَا عَلَىٰ رُسُلِكَ وَلَا تُخْزِنَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۗ إِنَّكَ لَا تُخْلِفُ الْمِيعَادَ؛ تو هیچ گاه خلف وعده نمی‌کنی. میعاد یعنی وعده‌های زمانی و مکانی که در خداوند خلف ندارد. هم وعید را شامل می‌شود و هم وعده. وعده در امور فرحناک و وعید در امور منفی است. آنچه فرموده به آن عمل می‌کند.