درس تفسیر استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: تفسیر ترتیبی(سوره بقره)/سوره بقره آیات285و286 /انسان حامل امانت الهی

﴿آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ ۚ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ ۚ وَقَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا ۖ غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ﴾[1]

﴿لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا ۚ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ ۗ رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا ۚ رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا ۚ رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ ۖ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا ۚ أَنْتَ مَوْلَانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ﴾[2]

در دو آیه آخر قرآن فشرده عنوان نبوت و امامت و توحید مطرح شده است. یکی از آیه‌هایی است که می‌توان گفت از غرر آیات سوره مبارکه بقره است. این قدر این آیه مورد تأکید است که در تعقیب نماز به خصوص نماز عشاء خوانده شود.

1- احتمالات در الرسول

الرسول در اینجا دو احتمال دارد:

    1. مراد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می باشد.

    2. مطلق و همه رسولان می باشد. هر کس که رسول الهی است؛ چه انسان و چه فرشته. فرشتگان هم رسولان الهی هستند.

احتمال دوم زیبنده‌تر است. حتی فرشتگان الهی هم رسل هستند.

2- احتمالات بر اساس وقف در آیه

    1. در من ربّه وقف کنیم. و المؤمنون عطف بر الرسول نخواهد بود.

    2. در و المؤمنون وقف کنیم. یعنی ایمان آورده به رسول و مؤمنون به آنچه از جانب پروردگار نازل شده است.

احتمال اول اولی است و با سجع آیات هم توافقش بیشتر است.

3- عدم تفاوت بین پیامبران الهی

انسان‌های مؤمن که در اوایل سوره بقره بیان شد اعتقاد به خدا و نبوت و رسالت دارند. همه مؤمنان، به خدا و تمام فرشتگان و کتب و رسل الهی ایمان دارند. فرقی بین هیچ یک از انبیاء نمی‌گذارند. همان‌طور که به رسالت حضرت رسول الله صلی الله علیه و آله معتقد هستیم، به رسالت حضرت عیسی و موسی و ابراهیم علیهم السلام نیز معتقد هستیم. از آدم تا خاتم همه انبیای الهی هستند. فرقی بین پیامبر یهود و نصارا نیست. ما معتقد به جناب موسی و جناب عیسی علیهما السلام نیز هستیم.

4- نتیجه بخش بودن عبادت همراه با اطاعت

وَقَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا ۖ غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ؛ این مؤمنان علاوه بر ایمان گفتمان دیگر هم دارند. ما حرف شما را می‌شنویم و اطاعت می‌کنیم. عرب‌ها وقتی که تسلیم باشند، می‌گویند سمعاً و طاعة. وقتی کارهای فرد را دنبال کنند. دنبال اندیشه انگیزه‌ هم هست. خدا آنچه به انسان ‌دهد به اطاعت می‌دهد. اطاعت نسبت به عبادت خاص است. شیطان عابد بود؛ ولی مطیع نبود. اگر عبادتی به اطاعت برسد نتیجه دارد.

غفرانک: آمرزش تو را می‌خواهیم.

5- تبیین معنای مصیر

مصیر به معنی صیر و گردیدن و شدن است. یا اسم مکان یا مصدر میمی است. سیر مکانی یا سیر مکنتی به حضرت حق است. تمام حرکت‌های ما به سوی اوست. الیک المصیر اجمال ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ﴾[3] است.

6- احتمالات در صدور تکالیف

    1. تکالیف کمتر از طاقت انسان باشد؛

    2. تکالیف فوق توان باشد؛

    3. مطابق توان انسان باشد.

این گزینه سوم است. تمام تکالیف بر اساس توان انسان و وسع اوست.

تکلیف تشریف است. تشرّف به محضر اوامر الهی است. نه تحمیل و نه تکلیف است. سید بن طاووس پشت قرآنی، سال تکلیف فرزندش را نوشت و زمانی که او به تکلیف رسید نوشت، تشرف تو را به اوامر الهی تبریک می‌گویم. تشریف به محضر اوامر الهی است.

7- انسان در گرو عملش است

لها ما کسبت؛ انسان در گرو عملش است. آنچه کسب کرده علیه اوست. لها نسبت به خوبی است. بدی‌ها به ضرر انسان است و با علیها آمده است.

بار بدی‌ها هم بر دوش انسان است. انسان حامل بدی است. روح حامل بدن است. بارهای سنگین را می‌برد که به نتیجه برسد.

روزی یکی از فقها ردّ می‌شد دید کسی دارد بارکشی می‌کند. الاغی با عرق بار را حمل کرد و به مقصد رساند. دیدند اشک این عالم درآمد. اینکه می‌گویند انسان باید از تمام حوادث درس بگیرد. فرمود: این حیوان بارش را به مقصد رساند. نمی‌دانیم ما می‌توانیم بارمان را به منزل برسانیم یا خیر.

8- انسان حامل امانت الهی

ما حامل امانت الهی هستیم. تکلیف تشریف است. باید بارها را به منزل برسانیم. این امانت ولایت است. امانت را به آسمان و زمین عرضه کردیم تحمل نکرد. انسان حامل آن شد. بزرگ‌ترین حمل ما این است که حامل قرآن باشیم؛ حَمَلَةُ الْقُرْآنِ عُرَفَاءُ أَهْلِ الْجَنَّةِ.[4] کسانی که حامل قرآن باشند اهل معرفت بهشت هستند.

ربنا لا تؤاخذنا؛ انسان گاهی تکلیف را نمی‌داند یا نسبت به تکلیف کم‌کاری و تنبلی دارد. طلب غفران باید کند. خدایا ما را مؤاخذه نکن اگر فراموش یا خطا کردیم. اشتباه انسان در خطای انسان است. خطای انسان در بی‌توجهی به تکلیف است. سعی کنیم تکلیف را انجام دهیم. تمام کسانی که به بهشت نمی‌روند برای این دو نمی‌روند. یا تکلیف را نشناختند یا انجام ندادند. شق سوم کسی است که هم تشخیص داده و هم انجام داده است. ما مکلف هستیم.

ربنا و لا تحمل علینا اصرا؛ خدایا بر ما چیزی که باعث بی‌طاقتی باشد، تحمیل نکن. چیزی که مانند غل و زنجیر باشد. چنان‌که قبل از ما به فراموشی یا خطا گرفتار شدند. خدایا تکلیف گران و طاقت‌فرسا را به گردن ما قرار نده. تقاضای ما این است که اوامری که به قدر طاقت ماست برای ما قرار دهید. خداوند شهید ثانی را رحمت کند. مسکّن الفؤاد نوشت؛ آنچه دل را آرام می‌کند. شامل روایاتی است که برای مصائب گوناگون است. آخرش دعا کردند که بر گرفته از این آیات است. خدایا با این که جزای صبر زیاد است ولی ما را به این صبرها امتحان نکن. دوره آخر الزمان دوره فتنه‌هاست. تا خدا ببیند چقدر به تکلیف ظهور عمل می‌کنیم. انسان بی‌انتظار انسان نا امید است. خدایا ما را امتحانی کن که راه را فراموش نکنیم. خدا نکند اهل طغیان باشیم. ولیّ را بشناسیم. دستمان را در دست ولی قرار دهیم. با اعتقاد کامل در انتظار ولیّ اولیاء و خاتم اوصیاء باشیم. ما بی سرپرست و فریادرس نیستیم. ما مهدی موعود موجود داریم. فرق ما با دیگر ادیان مانند مسیحیت این است که آنها دنبال موعود هستند؛ ولی ما قائل به موعود موجود هستیم. دعای ما این است؛ انتظار ما دچار آسیب نشود.

9- عدم تکلیف به مالایطاق از جانب خداوند

رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ ۖ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا ۚ أَنْتَ مَوْلَانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ؛ خداوند به لحاظ برهان عقلی تکلیف ما لا یطاق نمی‌کند. ولی در مقام دعا باید بگوییم. ما اهل نوشتن تکلیف هستیم ولی طاقت تکلیف طاقت فرسا را نداریم.

الهی اگر رخصت دیدار دادی، طاقت دیدار بده.

ما که قرار است به دیدار ولی نعمتمان مشرف بشویم و تکلیف کمالی ما تشرف به محضر حضرت باشد، خدایا نکند طاقت دیدار ندهی!

ما را ببخش و بیامرز. هم عفو هم غفران است؛ این دو مرحله است. دربرخورد اجتماعی هم باید هر دو باشد. عفو، آمرزش و بخشش و مهربانی. رحمت خدا مرحله سوم است. رحمت خدا بر غضبش مقدم است.

انت مولانا؛ خدایا تو مولای ما هستی. خدایا ما را کمک کن بر گروهی که کافر هستند. از ایمان که بگذریم کفر است. مؤمن، متقی، کافر و منافق گروه‌هایی هستند که در سوره بقره بیان شدند.

ما باید پا روی کفار بگذاریم و یاری شویم. از مرز کفر باید گذشت. از مرز کفر نباید توقف کرد. اصلاً سراغش نباید رفت.

10- ربنای متعدد دلیل بر منتهی شدن انسان به دعا

چند ربنا در اینجا دلیل بر این است که باید به دعا منتهی شویم. خداوند این قرآن را فرستاده است و همین قرآن را از ما می‌خواهد. ما رسولان الهی هستیم. ما کتاب قرآن را گرفته‌ایم. قرآن گرفته‌ایم در قوس نزول و در قوس صعود باید قرآن برگردد. قرآنی که باید تحویل دهیم دعاست. ایام رحلت حضرت امام خمینی رحمه الله است. ایشان فرمودند؛ بروید سراغ دعا تا حالات شما الهی شود. پرواز شما دعاست.

الهی سبک آمده‌ام سنگینم باز گردان. (دستم خالی است.)

الهی سنگین آمده‌ام و با کوله‌باری از گناه، با رحمت خود مرا سبک بازگردان!

الهی حال که آمده‌ام بازم مگردان، بگذار بمانم بی‌گناه که چیزی در بساط ندارم جز آه یا اوّاه!

پیروزی بر کفار از دعا و نیایش شروع می‌شود تا گاهی نرمش قهرمانانه و گاهی مقابله و دفاع و جهاد جانانه باید داشته باشد. این تکلیف عارفانه است و انجام عاشقانه و عابدانه است.