درس تفسیر استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: تفسیر ترتیبی(سوره بقره)/سوره بقره(آیات277الی281) /ادامه مباحث ربا

﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾[1]

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾[2]

﴿فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ ۖ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ﴾[3]

﴿وَإِنْ كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَىٰ مَيْسَرَةٍ ۚ وَأَنْ تَصَدَّقُوا خَيْرٌ لَكُمْ ۖ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾[4]

﴿وَاتَّقُوا يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ۖ ثُمَّ تُوَفَّىٰ كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ﴾[5]

1- راه رسیدن به مقام عندیت

در ادامه آیات ربا، آیه 277 حضرت حق این گونه می‌فرمایند که کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند و نماز را به پا داشتند و زکات را پرداخت کردند، پاداش این‌ها نزد خدا است؛ یعنی مقام عندیت دارند. مقام عندیت مقام خاصی است. هر کسی به این مقام نمی‌رسد. با اطاعت،‌ ولایت، صداقت و ادا کردن واجبات و ترک محرمات به این مقام می‌توان رسید.

2- مراد از عمل صالح

کارهای شایسته یعنی آن‌ کارهایی که مفید برای خودشان و دیگران است. عمل صالح آنی است که در راستای خواسته ولیّ باشد. عمل صالح در کنار ایمان بال دوم پرواز انسان است. ایمان و عمل شایسته دو بال پرواز انسان از نظر قرآن است.

3- بیان همه بایدها و نبایدها در آیه

مؤمنان و نیکوکاران و کسانی که اقامه نماز و ایتای زکات داشته باشند اجرشان نزد خداست. چهار کار مهم بیان شده است: ایمان به عنوان اندیشه، عمل صالح به عنوان انگیزه، نماز واسطه بین ما و خدا و زکات واسطه ما و دیگران. عقاید احکام و اخلاق و همه باید و نبایدها در این آیه بیان شده است.

4- شرایط رسیدن به ولایت الهی

این‌ها نه اهل خوف هستند و نه اهل حزن؛ جزو اولیای الهی هستند؛ ﴿أَلَا إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾.[6] شرط رسیدن به ولایت الهی و جزو اولیاء‌الله شدن این است که اهل ایمان،‌ عمل صالح‌، تداوم نماز و در مسائل اقتصادی اهل ایتاء زکات باشد. ایتای زکات هم امور مالی واجب را شامل می‌شود و هم انفاقات و صدقات. زکات باعث رشد و نمو و تطهیر و تزکیه انسان می‌شود.

5- تقوا مقوله ای مشکک است

خطاب بعدی این است: یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله. حال که بیان شد اهل ایمان چه خصلت‌هایی دارند، می‌فرماید اهل ایمان تقوای الهی داشته باشید. آیات قبل راجع به مسائل ربا و مباحث اقتصادی بود. در این باره ایتاء زکات را هم بیان کردند. تقوا یک مرتبه نیست بلکه مقول به تشکیک است. اصلش وقوا است. خودنگهداری و پرواپیشگی است. وقایه و نگه داشتن خود نسبت به آسیب‌ها و نبایدها و نسبت به شیاطین دارای مراتب مختلف است. در هر مسئولیتی از مسئولیت‌ها و در هر درجه‌ای برای هر کسی یک تقوایی است و در هر سنّ و سالی. بچه، بزرگسال، دانشمند و بازاری هر یک تقوایی دارند. این یعنی مراقب مسائل اقتصادی خود باشید. مرز حلال و حرام را بشناسید. با بی‌دقتی انسان معمامله ربوی دارد.

6- راه جبران ربای ناخواسته

و ذروا ما بقی من الربا؛ اگر ربایی خدای نکرده گرفتید و ندانستید، به محض اینکه دانستید اضافه را نگیرید. ربا را رها کنید اگر ایمان دارید. در اول آیه می‌فرماید یا ایها الذین آمنوا خطاب به مؤمنین است و بعد فرمودند باقیمانده ربا را از بدهکار نگیرید؛ اگر ایمان دارید. گاهی گذشتن از مسائل اقتصادی خیلی سخت است. انسان از درآمد ربوی باید بگذرد. مضمون آیه این است که انسان‌های مؤمن اهل تقوا هستند. در هر معامله‌ای وارد نمی‌شوند و اگر خواسته یا نا خواسته وارد شدند باقی را رها می‌کنند. ربا ثروت‌های دیگر فرد را هم آتش می‌زنند.

7- شأن نزول آیه 278

آیه که نازل شد، رسول الله صلی الله علیه و آله از این قانون استثناء نبودند. عباس عموی ایشان از کسانی بود که ثروت خوبی داشت و این دست به دست می‌گشت. تا آیه حرمت ربا نازل نشده بود رباهای قرضی و معاملاتی بین مردم رایج بود. حضرت اولین کسی را که امر کردند که پس بدهد و ربا را نگیرد، عموشان بود. در مبارزه با رانت‌خواری و پول‌شویی و خیانت‌های اقتصادی اول باید از نزدیکان شروع کرد. برای مسائل اقتصادی‌مان برنامه‌داشته باشیم و دولت‌مردان مبارزه با رانت‌خواری و رباخواری را از خودشان شروع کنند. دولت و ملت اسلامی یکی هستند.

8- رواج ربا اعلام جنگ با خدا

فان لم تفعلوا...؛ اگر رباخواری را ترک نکردید و عوض ترک، رواج دادید، اعلام جنگ با خدا کردید. خیلی عجیب است. کسی که رباخواری را ترک نکند، در جنگ با خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله است.

و إن تبتم...؛ اگر توبه کردید، آن سرمایه‌های اصلی و اصل مال برای شماست. ولی اگر خدای نخواسته رباخواری کردید، رئوس اموال و سرمایه را هم از بین می‌برید. ربا فقط ضرر در سود نیست؛ بلکه اگر درآمدی در سود باشد، سرمایه را هم به باد می‌دهد.

لا تظلمون...؛ نه ظلم می‌کنند و نه زیر بار ظلم می‌روند. کسی که ربا می‌گیرد مظلوم است ولی نباید این ظلم را بکشد و ربا دهنده ظالم است. ظلم نباید رخ دهد.

9- توصیه ظریف خداوند به ربا گیرندگان

وَإِنْ كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَىٰ مَيْسَرَةٍ ۚ وَأَنْ تَصَدَّقُوا خَيْرٌ لَكُمْ ۖ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ؛ چقدر خداوند ظریف بیان می‌کند. چقدر خودمانی بیان می‌کند. اگر کسی که از او طلبکار هستید یعنی ربا گرفته و بدهکار به شماست، در صورتی که ناتوان است (عسره ناتوانی مالی است) که اکثر ربا گیرندگان نیازمند هستند، به او مهلت دهید دستش باز شود. اضافه را هم نگیرید و معامله را از ربا خارج کنید. راه برون‌رفت از ربا هم بیان شده است. اگر شما اضافه را که نمی‌گیرید و به او ببخشید و صدقه دهید بهتر است. کسانی که پول دارند مانند بازاریان و بانک‌ها به کسانی که چیزی ندارند، صدقه دهند و مهربانی کنند. کسانی که درآمدی ندارند نه به صلاح گیرنده است و نه دهنده که اضافه گرفته شود. باید مدارا کرد که دستشان باز شود و اگر ببخشند بهتر است.

10- آخرین آیه که بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد

وَاتَّقُوا يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ۖ ثُمَّ تُوَفَّىٰ كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ؛ این آخرین آیه‌ای است که بر رسول اکرم صلی الله علیه و آله نازل شده است. و حضرت جبرائیل علیه السلام گفت این آیه را اینجا بعد از آیات ربا که بزرگ‌ترین آسیب اقتصادی را بیان می‌کند، قرار بده. کسی که جیبش خالی است، نمی‌تواند دین‌دار باشد. اگر قرار باشد مردم اهل دیانت باشند، دولت و بازار و بانک‌ها باید برنامه‌ریزی کنند. دین مردم وابسته به اقتصاد است. دهان خالی ذکر ندارد. دهان خالی و فقر اقتصادی چنین است.

باید مراقب باشید روزی را که همه شما به سوی خدا باز می‌گردید. در اقتصاد اسلامی ربا ممنوع است. چرا که سرمایه را نابود می‌کند. درآمدی است که در آن زحمت نیست. در اقتصاد اسلامی درآمد بر اساس کارکرد است. هر کس بر اساس کاری که کرده باید سود ببرد. بترسید از روزی که به سوی خدا باز می‌گردید؛ یعنی رستاخیز. ثروتمندانی که اینجا دستشان باز بود، دستشان از همه خالی‌تر است. هم جواب عمر را و هم مصرف مال و درآمد را باید بدهند؛ از کجا آورده و کجا هزینه کرده است.

ثم توفی...؛ هر نفسی پاداش آنچه کسب کرده است به نحو تمام می‌گیرد. به سوی روز جزاء وفاق می‌رویم یعنی جزای شما عین عمل شماست. جزای عمل عین عمل است. کار ما پس فرست نیست؛ بلکه پیش‌فرست است؛ قبل ما می‌رود نه بعد ما.