درس تفسیر استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: تفسیر ترتیبی(سوره بقره)/سوره بقره(آیات 197الی202) /مشکلات اساسی جوامع بشری- اسفار چهارگانه سالک در حج

﴿الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ ۚ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ ۗ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللَّهُ ۗ وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَىٰ ۚ وَاتَّقُونِ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ﴾[1]

﴿لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ ۚ فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ ۖ وَاذْكُرُوهُ كَمَا هَدَاكُمْ وَإِنْ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّينَ﴾[2]

﴿ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[3]

﴿فَإِذَا قَضَيْتُمْ مَنَاسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْرًا ۗ فَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا وَمَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ﴾[4]

﴿وَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾[5]

﴿أُولَٰئِكَ لَهُمْ نَصِيبٌ مِمَّا كَسَبُوا ۚ وَاللَّهُ سَرِيعُ الْحِسَابِ﴾[6]

1- معانی واژگان

حج در لغت یعنی قصد و در اصطلاح اعمال مخصوصی است.

اشهر جمع شهر است یعنی ماه‌ها. معلومات یعنی مشخص. حج در ماه‌های ذی قعده ذی حجه و شوال است که ماه‌های مشخصی است.

فرض به معنای واجب شدن است. کسی که در این ماه‌ها حج را انجام می‌دهد، این کارها را باید انجام دهد.

رفث آمیزش است. نباید مسائل زناشویی باشد.

فسوق حرف‌های ناروا است. جدال و بگو مگو در حج نباید باشد.

2- مشکلات اساسی جوامع بشری

آسیب جوامع از این سه مشکل است؛ یا اسیر شهوت می‌شوند یا اسیر غضب یا دست نشانده وهم. هر سه در حج نباید باشد.

3- دلیل تکرار کلمه حج

سه مرتبه کلمه حج تکرار شده است. اول قانون کلی وجوب در این سه ماه؛ بعد مصداق حج و بعد فرد و تشخّص حج است. از کلی شروع کرده تا به تشخصات جزئی رسیده است.

آنچه از خیر انجام دهید خدا می‌داند. خیر اینجا نسبی است. یعنی باید کار خوب انجام دهید.

4- نیاز به توشه مادی و معنوی برای حج

تزودوا یعنی توشه بردارید. بهترین توشه تقوا است. هر سفری نیاز به توشه دارد. این سفر الهی و سازندگی معرفت نفس است که باید با زاد تقوا حرکت کند.

و اتقون، و اتقونی بوده است. تقوای مرا رعایت کنید. حج برای تقوا است. یا اولوا الالباب؛ آنانی که عاقل هستند، دنبال تقوا و واجبات هستند. سفر حج نیاز به توشه جسمانی دارد ولی نیاز به توشه معنوی‌اش بیشتر است.

5- جواز معامله در حج

باکی نیست که فضلی جستجو کنید و معامله کنید. مانند اعتکاف نیست که خرید و فروش مشکل داشته باشد.

فیض یعنی عطیه فرد سرازیر می‌شود. عرفات اولین موقفی است که انسان دارد. حج مطاف و مسعی و مواقف دارد. اولین موقف که به عنوان وقوف و رکن حج است، سرزمین عرفات می باشد. عرفات جمع عرفه است یعنی شناخت.

6- دلیل نامیدن عرفات به عرفات

    1. انسان اعتراف به گناهش می‌کند.

    2. آنجا شناخت و معارفه آدم و حوا اتفاق افتاد.

    3. به خاطر اینکه انسان در آنجا معرفت پیدا می‌کند.

وقتی غروب روز نهم از عرفات سرازیر شدید، از ظهر تا شب در عرفات باید وقوف داشته باشند. بعد که مشعر الحرام رفتید یاد خدا بیفتید. در اعمال مکه نزدیک‌ترین عمل به محشر، مشعر است.

...اذکروه... خدا را یاد بیاورید همان طور که شما را هدایت کرد گرچه قبل از این هدایت شما گمراه بودید. انسان کجا و خانه خدا و کعبه کجا؟! انسان کجا و عرفات کجا؟! اگر کسی در ماه مبارک رمضان بخشیده نشود، بخشیده نمی‌شود مگر اینکه عرفات را درک کند. باید این مسیر دور را برود تا بلکه بخشیده شود.

7- نمایاندن اسفار چهارگانه سالک در اعمال حج

از این چند آیه فهمیده می‌شود اسفار چهارگانه سالک در اعمال حج نمایان است. سفر من الخلق الی الحق. از خارج با عمره وارد می‌شود و سفر در حق دارد. همچنین سفر از حق در خلق دارد و سفر در خلق به حق دارد. در حج خیلی اسرار سلوکی وجود دارد.

8- امر به جمع گرایی در اعمال حج

ثم افیضوا... بعد حرکت کنید از مشعر از همان‌جایی که دیگران حرکت کردند. تک رو نباشید. فرد گرا نباشید. اعمال حج چیزی است که هم فرد را دارد هم جمع را. از همان‌جایی که مردم کوچ می‌کنند، کوچ کنید.

9- استغفار عامل ازدیاد روزی

واستغفروا... استغفار کنید که باعث ازدیاد روزی می‌شود. امام علی علیه السلام به کمیل بن زیاد سفارش فرمودند که اگر در رسیدن روزی تو کندی و آهستگی پیش آمد، آن را با استغفار چاره کن: «إِذَا أَبْطَأَتِ الْأَرْزَاقُ عَلَیْکَ فَاسْتَغْفِرِ اللَّهَ یُوَسِّعْ عَلَیْک؛[7] هنگامی که رسیدن روزیت کند می شود، از خداوند آمرزش بخواه تا روزیت را وسیع گرداند. همچنین در قرآن هست که اگر استغفار کنید خداوند از فضلش به شما می بخشد؛ ﴿وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُمَتِّعْکُمْ مَتاعاً حَسَناً إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی وَ یُوءْتِ کُلَّ ذی فَضْلٍ فَضْلَه﴾.[8]

10- آمرزش الهی و بهترین زمان ها برای آن

خداوند هم غفور است یعنی می‌آمرزد و هم رحیم است یعنی مهربان است. دو صفت غفور و رحیم وقتی با هم می‌آید، معرکه می‌کند. بسیار هم می‌آمرزد. آمرزش او مانند رحمتش استمرار دارد. استغفر الله از این دو اسم وقتی ترکیب می‌شوند. آمرزش با مهربانی معنایش این است که کمتر کسی است که مورد آمرزش نباشد. اگر کسی مورد آمرزش قرار نگرفت، بداند خودش مشکل دارد. سفره الهی پهن است. روزها و شب‌های جمعه، ماه رمضان و نیز سفر حج زمان مناسبی برای آمرزش است.

11- تشبیه خاص برای یاد خدا بودن

چطور به یاد پدر و مادرتان هستید، آن طور بلکه بیشتر خدا را یاد کنید. معلوم می‌شود باید به یاد والدین بود. طواف استحبابی برای آنها و به یاد امام زمان علیه السلام انجام دهید. مناسک شما که تمام شد خدا را مانند پدران خود یادآوری کنید بلکه بیشتر. خدا کجا و والدین کجا؟! هر دو علت ایجادی هستند. یکی علت ایجادی علی الاطلاق یکی علت معدّ. بنابراین قدردانی از والدین کنار قدردانی از خدا آمده است؛ ﴿أَنِ اشْكُرْ لِي وَ لِوَالِدَيْكَ﴾.[9]

12- درخواست های افراد از خداوند متعال و بهترین آنها

عده‌ای از مردم این طور می‌گویند: خدایا به ما در دنیا بده ولی بهره‌ای از آخرت ندارند. عده‌ای از خدا خرما و دنیا می‌خواهند نه آخرت و خدا. عرض می کنیم: الهی بعضی دنیا خواهند و بعضی عقبا و بعضی مولا. اگر در موقع استجابت دعا خدا را خواست مهم است. از خودشان، خودشان را بخواهید. در ایام حج بهترین‌ها را ‌می‌تواند بخواهد.

یک دسته‌ای دیگر می‌گویند؛ ﴿رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾.[10]

امام علی علیه السلام می فرماید: الْحَسَنَهْ مَوَدَّتُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ السَّیِّئَه عَدَاوَتُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ؛ «حسنه»، دوستی ما اهل بیت است و «سیّئه»، عداوت با ما است.

خدا حسابش سریع است. اینها از کسب خود نصیبی دارند. تا به حج مشرف نشوند و به لطافت‌های حج نمی‌رسند.