درس تفسیر استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: تفسیر ترتیبی(سوره بقره)/سوره بقره(آیات180 الی 182) /وصیت و مباحث پیرامون آن

﴿كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ ۖ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ﴾[1]

﴿فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَمَا سَمِعَهُ فَإِنَّمَا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ ۚ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾[2]

﴿فَمَنْ خَافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفًا أَوْ إِثْمًا فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[3]

این سه آیه پس از آیات قصاص، یکی دیگر از مباحث اجتماعی، خانوادگی و فرهنگی اسلام را مطرح می‌کنند؛ که عنوان وصیت است.

1- وصیت، عقد یا ایقاع؟

وصیت عقد است یا ایقاع در فقه باید بحث شود. به نظر ما ایقاع است و نیاز به قبول ندارد. ولی اگر فرد ردّ کرد، ردّ او مانعیت ایجاد می‌کند.

بر شما واجب و نوشته شده است که هر موقعی یکی از شما را مرگ فرا برسد و نشانه‌های مرگ روشن شد، بهترین سفارش و وصیت خوب را برای پدر و مادر و بستگان قرار دهد. زمان‌های گذشته طوری بود که عده‌ای را از ارث محروم می‌ کردند. الآن هم این رسم جاهلیت بین برخی هست. فردی می‌خواهد به کسی سهم بیشتری دهد، اشکالی ندارد. انسان می‌تواند در یک سوم مالش بعد مرگ تصرف کند. بهترین وصیت برای والدین و اقربین است. این وصیت ثابت شده برای پرهیزکاران است.

2- آیا وصیت واجب است؟

وصیت به نظر ما واجب نیست. برخی گفته‌اند واجب است. بله ممکن است احکام خمسه را داشته باشد، ولی نفس آن واجب نیست؛ به دلیل حقاً علی المتقین؛ که امر تفضیلی و استحبابی است. بله؛ اگر حقا علی المؤمنین بود، استفاده وجود می‌شد. متقین مرتبه بالاتر از ایمان و خاص است. همه متقی نیستند.

3- مراد از شنیدن، آگاهی است

مراد از شنیدن سخن یا کتابت وصیت؛ شنیدن اصطلاحی نیست؛ بلکه کنایه از آگاهی است. شنیدن اماره برای آگاهی است. وقتی با تلفن یا نوشته یا هرچه آگاهی یافت.

4- گناه تبدیل وصیت

گناه این تبدیل وصیت، بر کسانی است که آن را تبدیل می‌کنند. از این آیه استفاده می‌شود که نمی‌توانیم وصیت دیگران را تبدیل و تحریف کنیم. خداوند هم شنوا و هم دانا است. خداوند هم شنوایی و هم آگاهی دارد. جالب اینجا است که بعد از گناه تبدیل وصیت، عنوان سمیع و علیم آمده است. باید وصایا را مغتنم بشماریم و تحریف نکنیم.

5- وصیت عامل طولانی شدن عمر

وصیت برای افراد با تقوا است. انسانی که وصیت کند، عمر او طولانی می‌شود. دست انسان را برای ما ترک خود باز می‌گذارد. بعد از مرگش وصیت کند اموالش در کارهای خیر مصرف شود. وصیت، یک آزادی اجتماعی، خانوادگی و فرهنگی اسلام است.

6- مورد جواز تبدیل وصیت

هر کس بیم دارد، از وصیت موصی به وارث، که ظلم به مورث وارد شود، اشکال ندارد واسطه شود. برخی وصیت‌ها اختلاف برانگیز است؛ مثلاً وصیت می‌کند فلان بچه ارث نبرد. اگر وصیتی زاویه منحرفه داشت، اشکال ندارد که بیاید و اصلاح کند و گناهی نیست. قانون وصیت با توجه به اینکه در آیه قبلی فرمودند؛ نمی‌شود تغییر داد، اما در این مورد تبدیل اشکال ندارد؛ چون باعث نزاع می‌شود و برای حل اختلاف خوب است. خداوند هم غفور و بخشنده و هم مهربان است. چهار اسم اینجا بود. خداوند می‌داند و می‌شنود؛ سمیع و علیم است. در محضر الهی وصیت شما ثبت می‌شود. دیگر اینکه اگر وصیت ناجوری شد، بعد از تبدیل خداوند از گناه شما می‌گذرد.

7- آیا این آیات منسوخ به آیات ارث است؟

برخی گفته اند این آیات، منسوخ به آیات ارث است. به نظر ما نسخ نشده است. چرا که این آیات با آیات ارث دو موضوع مختلف دارند. تنافی ندارند. در یک سوم ما ترک و مالی که باقی مانده وصیت فرد اعتبار دارد. مگر اینکه کسی زرنگی ‌کند و قبل از رحلتش اموالش را می‌بخشد یا می‌فروشد، که امر دیگری است؛ که این تصرف در اموال خود است. ولی وصیت بعد از مرگ بیش از یک سوم اعتبار ندارد.