درس تفسیر استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: تفسیر ترتیبی(سوره بقره)/سوره بقره(آیه 177) /برّ واقعی و ده حکمت نظری و عملی

﴿لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَٰكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَىٰ حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَىٰ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا ۖ وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ ۗ أُولَٰئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا ۖ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾[1]

این آیه از آیاتی است که خوبی‌ها را مطرح می‌فرماید.

1- ارتباط با آیات گذشته

قبلا آیاتی راجع به قبله داشتیم و اینکه قبله مسلمانان کعبه شد. برخی قبله‌شان مشرق و مغرب بود. یهود مسلمانان را سرزنش می‌کردند که قبله شما بیت المقدس است.

آنها اعلام کرده بودند که خوبی آن است که بر مشرق و مغرب؛ یعنی قبله یهود و نصاری عبادت کنید. خداوند فرمود خوبی این نیست که قبل و روی خود را به جانب مشرق و مغرب کنید. لکن برّ و نیکی این است.

2- مشترکات انبیاء الهی

این آیه جامع‌ترین مسائل اعتقادی و عملی را برای انسان بیان می‌کند. برّ این است که ایمان به خدا و معاد بیاورند. مبدء و معاد و ایمان به فرشتگان، اعتقادی است که همه انبیاء در آن مشترک بودند. اساس اعتقاد ادیان، اعتقاد به فرشتگان و فرشته وحی است. ایمان به کتاب یعنی کتب آسمانی؛ تورات و انجیل و صحف و زبور و قرآن. پنجم؛ اعتقاد به پیامبران؛ یعنی اعتقاد به مصادیق وحی.

3- ذکرِ اعتقاد نظری در آیه

خدا، قیامت، وحی، رسالت و کلام الهی پنج مورد اعتقاد نظری است. کتاب و نبیّ از مصادیق شهادت، و باقی از مصادیق غیب هستند. قرآن، به دینِ تحریف نشده ادیان دیگر همانند یهود و نصاری اعتقاد دارد. دین یهود و نصاری هم در سلسله انبیاء و ادیان هستند.

تا الآن حکمت نظری بود حالا عملی است.

4- مرجع ضمیر علی حبه

و آتی المال؛ مرجع علی حبه چند چیز می‌تواند باشد:

    1. مرجع قریب حب مال می‌شود. ثروت را دوست دارد؛ ولی به فامیل و یتامی و مساکین و در راه مانده‌ها و آزاد کردن بنده‌ها می‌دهند.

    2. مرجع دیگر این که به الله تعالی بر گردد. ﴿وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا﴾[2] ؛ یعنی علی حب هو که حضرت حق باشد. انفاق به خاطر حضرت حق است. این احتمال دوم بهتر است.

5- تقدم اطعام خویشان بر دیگران

قربی یعنی کسانی که قریب و نزدیک به انسان هستند؛ یعنی خویشاوندان. اطعام و صدقه به خویشان بر دیگران مقدم است. و الیتامی؛ ایتام. المساکین؛ کسانی که محتاج و زمین‌گیر هستند. ابن السبیل یعنی کسانی که در راه مانده هستند؛ ابن اگر به چیزی اضافه ‌شود، معنای آن را می‌گیرد. و السائلین؛ درخواست کنندگان. در ماه رجب می خوانیم: یعطی من سأله و یعطی من لم یسأله؛[3] خدا هم به کسانی که می‌خواهد می‌دهد و هم کسانی که درخواست نمی‌کند. فی الرقاب؛ جمع رقبه؛ رقبه یعنی برده. برده‌هایی که در راه خدا آزادشان می‌کنند. پول را به خود آنها ندهند بلکه برای آزادی آنها. اقام الصلاة؛ اقامه نماز می‌کنند؛ و آتی الزکاة؛ و ایتای زکات دارند. و الموفون بعهدهم اذا عاهدوا؛ به عهد خود وفا می‌کنند. والصابرین فی البأساء و الضراء؛ در تنگدستی و سختی و غیر آن صبر می‌کنند. بأساء از بؤس است یعنی سختی. ضراء یعنی مشکلات. حین البأس؛ یعنی وقتی مشکلی رخ می‌دهد. دو بار این ماده آمد. اولئک الذین صدقوا؛ این‌ها راست گو هستند. و اولئک هم المتقون.

6- جامعیت علمی و عملی آیه

این آیه جامع حکمت نظری و عملی است. جامع‌ترین سیر علمی و عملی انسان را مطرح کرده است. خوبی این نیست که انسان به قبله یهود و نصاری نماز بخواند؛ بلکه خوبی این است که اعتقاد به این پنج مورد داشته باشد و آنها را انجام دهد.

7- ترتیب در آیه تقریبی است

این ترتیب قرآن بعید نیست تقریبی باشد؛ یعنی ترتیبی که هر یک قریب از دیگری است. ذوی القربی اول بعد یتامی بعد مساکین بعد در راه مانده‌ها بعد برده‌ها. در آیه مسائل اقتصادی، مسائل عبادی نماز، مسائل اجتماعی؛ که صبر باشد و وفای به عهد و برّ یعنی صداقت و تقوا، مطرح شده است. صداقت و تقوا اجمال بعد از تفصیل است.