درس تفسیر استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: تفسیر ترتیبی(سوره بقره)/سوره بقره(آیه 106) /ماهیت نسخ، انواع و چگونگی آن

﴿مَا نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِهَا نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا ۗ أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾[1]

1- مراد از واژه نسخ

نسخ یعنی چیزی حکماً یا حقیقتاً ازاله شود و از بین برود و چیز دیگری جایگزینش شود. نسخت الشمس ظلها؛ خورشید بالا آمد و سایه‌ها بر طرف شد. سایه تبدیل به نور می‌شود. ظلمت می‌رود و نور جایگزینش می‌شود. نسخ یعنی حکم جدیدی در موضوع جدیدی آمده است. حقیقت شیء برداشته شده است.

راغب در مفردات می نویسد: «النَّسْخُ: إزالةُ شَيْءٍ بِشَيْءٍ يَتَعَقَّبُهُ... قال تعالى: ما نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْها قيل: معناه ما نُزيل العملَ بها، أو نحْذِفها عن قلوبِ العباد، وقيل: معناه: ما نُوجِده وننزِّله».[2]

2- مراد از واژه نسیان

نسیان یعنی چیزی از ذاکره و حافظه و ذهن بر طرف شده است. شاید در خارج دست نخورده باشد.

در المفردات آمده است: «النِّسْيَانُ: تَرْكُ الإنسانِ ضبطَ ما استُودِعَ، إمَّا لضَعْفِ قلبِهِ، وإمَّا عن غفْلةٍ، وإمَّا عن قصْدٍ حتى يَنْحَذِفَ عن القلبِ ذِكْرُهُ».[3]

3- شبهه یهود

آیه‌ای را نسخ نمی‌کنیم یا به فراموشی نمی سپاریم مگر اینکه بهتر از آن یا مانند آن را می‌آوریم. نمی دانید که خدا بر همه چیز توانا است.

یهود می‌گفتند که آنچه خدا آورده است تا ابد هست. یا حق است باید پا بر جا باشد و حکمت و مصلحت و علم و قدرت خدا اقتضای بقای آن حکم است؛ مانند دین یهود. با علم و قدرت حضرت حق نسخ نمی‌سازد. نسخ را با علم و قدرت خدا منافی می‌دانستند.

4- جواب شبهه یهود

این آیه جواب شبهه یهودی‌ها است که نسخ منافات با علم و قدرت خداوند ندارد. نسخ یعنی قانون یا حکم و دستوری تا زمانی بوده است و در زمان دیگر، آن قانون برداشته شده است. منافات با علم باری تعالی ندارد. زندگی انسان مانند چهارراهی است که تا نرسند، نمی‌دانند از کدام طرف برود. منافات ندارد چیزی جعل شود و آن حکم تکمیل و اتمام شود.

5- نسخ و انواع آن

نسخ برداشته شدن کلی نیست. گاهی کلا حکم برداشته می‌شود؛ گاهی تلاوتش برداشته می‌شود و گاهی حکم رفته ولی تلاوت هست. یکی از موضوعاتی که به زندگی خانوادگی انسان بر می‌گردد این است که عدّه وفات قبلاً یک سال بود، بعداً چهار ماه و ده روز شد. به عبارت بهتر حکم اولی نسخ شد ولی آیات و تلاوتش باقی ماند. حکم نسخ می‌شود ولی تلاوت هست. ولی گاهی تلاوت و حکم با هم برداشته می‌شود. نسخ در آیات الهی برداشته می‌شود.

6- چگونگی نسخ در آیات

نسخ در آیات تکوینی است یا تشریعی یا هر دو؟

احکام تشریعیه‌ای است که از جانب خدا آمده است و نسخ می‌شود یا موجودات هم نسخ می‌شوند؟ این آیه همه آیات را شامل می‌شود؛ تشریعی و تکوینی. آنچه هستی گرفت، دیگر عدم نمی‌گیرد. ما هستیم که هستیم. قانون حتمی وجود جاودان ما، با نسخ تکوینی منافات ندارد. یکی جعل ماهیت است و یکی جعل وجود. ممکن است یک چیز ماهیتش تغییر کند ولی وجودش باشد که باشد. نسخ در ماهیت است. نسخ را یهود محدودیت می‌دانستند.

نسخ همیشه با ازاله و برداشتن چیزی همراه است: حکم، حقیقت یا خارج همراه است. نسخ تبدیل و تبدّل چیزی به چیز دیگر است. مانند رفتن سایه با آمدن نور. گاهی حقیقت شیء باقی است ولی ظاهرش تبدیل و تبدل می‌یابد.

7- تناسب آیات

این آیه تناسبش این است که آیات قبلی راجع به خصوصیات یهود بود و اینجا شبهه یهودیان است. حکمت الهی اقتضا می‌کند برخی احکام استمرار نداشته باشند.

8- نسخ تبصره قوانین الهی

نسخ همراه با حکمت موجودات است. همگامی دستورات الهی با کمالات انسانی است. نسخ در آیات الهی مانند تبصره در قانون‌ها است. می‌بینند جهات آن قانون باید تکمیل شود. قانون این طور محفوظ می‌شود و بهتر اجرا می‌شود. نسخ تبصره قوانین الهی است و حکیمانه است.

گمان می‌کردند نسخ محدودیت برای خداوند است. این وصف مشعر به علیت است. سؤال آنها در قدرت الهی بود و خداوند می‌فرماید: الم تعلم ان الله علی کل شیء قدیر؛ بر نسخ هم خدا قدرت دارد. نسخ یکی از محدوده‌های قدرت الهی است؛ نه اینکه محدودیت قدرت الهی باشد. این تفاوت نظریه یهود و نظریه قرآن است.