درس خارج فقه استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: بانکداری اسلامی/شرکت /کلام فقها در اقسام قسمت - نظر استاد در اقسام قسمت

1- بحث اخلاقی (سلام کردن)

1.1- عدالت در سلام کردن به فقیر و غنی

حدیث امروز را در محضر عالم آل محمد (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، امام رئوف، حضرت امام رضا (علیه‌السلام) هستیم.

«مَن لَقِيَ فقيراً مُسلِماً فسَلَّمَ خِلافَ سَلامِهِ عَلَى الأغنياءِ لَقِيَ اللهُ عزّ وجلّ يَومَ القِيامَةِ وَهُوَ عَلَيهِ غَضبانٌ».[1]

ما باید بکوشیم دستورات اسلامی از جمله سلام را نهادینه کنیم. سلام، از ضروری‌ترین مسائل اسلامی است که باید اِفشاء شود؛ یعنی پخش شود. اگر برخی آداب دیگر، آرام گفتنش مطلوب است، این مستحبِ در حد واجب، خیلی در آن تأکید شده و در روایات، «إفشاءُ السّلام»[2] آمده است. افراد جامعه هم دو قسم هستند؛ عده‌ای تهی‌دست و عده‌ای اغنیا. روایت داریم که سلام به اغنیا به عنوان اغنیا نباشد.

اگر سلام را طبق افرادی که در جامعه هستند، تقسیم کند و سلام به اغنیا را با فقرا متفاوت انجام دهد، روز قیامت، خدا را در حالی ملاقات می‌کند که خدا از او خشمگین است. سلام اغنیا را چرب و نرم‌تر و با احترام خاصی باشد و سلام به فقرا طور دیگر باشد.

1.2- لزوم نهادینه‌کردن سلام در خانه و جامعه

خودم و شما را موعظه می‌کنم که سلام را نهادینه کنیم. بر هر کس می‌گذریم، سلام کنیم و ما مقدم شویم؛ به خصوص اهل علم که فرهیخته و جلودار مردم هستند. این امر استحبابی در حد وجوب را رواج دهید.

یکی از اموری که امنیت خانوادگی و سلامت جامعه را می‌آورد، عنوان سلام است؛ به خصوص سلام بر اهل خانه؛ حتی اگر در خانه‌ای کسی نبود، سلام بدهید. این، باعث آرامش اهل خانه است. این در روایات هست.

ان‌شاءالله همه‌ی ما عاقبت‌به‌خیر شویم و در عافیت، سلام را نهادینه کنیم.

2- خلاصه جلسه گذشته

در عبارت حضرت امام در اقسام قسمت بودیم و اینکه قسمت در امور مثلی و قیمی است.

3- کلام فقها در اقسام قسمت

3.1- کلام حضرت امام (رحمه‌الله)

«(مسألة 1): لا بدّ في القسمة من تعديل السهام: و هو إمّا بحسب الأجزاء و الكمّية؛ كيلًا أو وزناً أو عدّاً أو مساحة، و تسمّى قسمة إفراز، و هي جارية في المثليّات، كالحبوب و الأدهان و الأخلّ و الألبان، و في بعض القيميّات المتساوية الأجزاء، كطاقة واحدة من الأقمشة التي تساوت أجزاؤها، و قطعة واحدة من أرض بسيطة تساوت أجزاؤها.

و إمّا بحسب القيمة و الماليّة، كما في القيميّات إذا تعدّدت، كالأغنام و العقار و الأشجار إذا ساوى بعضها مع بعض بحسب القيمة، كما إذا اشترك اثنان في ثلاثة أغنام قد ساوت قيمة أحدها مع اثنين منها (در چند گوسفند شریک هستند که یکی به اندازه دو تا ارزش دارد اینجا جای قسمت در قیمت است)، فيجعل الواحد سهماً و الاثنان سهماً. و تسمّى هذه قسمة التعديل (به این تعدیل گویند). و إمّا بضمّ مقدار من المال مع بعض السهام ليعادل الآخر، كما إذا كان بين اثنين غنمان قيمة أحدهما خمسة دنانير و الآخر أربعة، فإذا ضمّ إلى الثاني نصف دينار تساوى‌ مع الأوّل. و تسمّى هذه قسمة الردّ».[3]

ترجمه:

در قسمت كردن بايد سهم‌ها «تعديل» و برابر شوند، و اين برابرى يا به حسب اجزاء و مقدار با پيمانه يا وزن يا شماره يا مساحت است و به نام قسمت اِفراز ناميده مى‌شود، و آن در مثلى‌ها مانند حبوبات و روغن‌ها و سركه‌ها و لبنيات و در بعضى از قيمى‌ها كه متساوى الأجزاء مى‌باشد؛ مانند يك توپ از پارچه‌اى كه اجزایش، مساوى هم باشد و يك قطعه زمين ساده كه اجزاى آن با هم مساوى باشد، جارى مى‌شود و يا به حسب ارزش و ماليّت است؛ مانند قيمى‌ها در صورتى كه متعدد باشند؛ مثل گوسفندها و مزرعه‌ها و درخت‌ها در صورتى كه برخى از آن‌ها با برخى ديگر به حسب ارزش، مساوى باشد؛ مانند اين كه دو نفر در سه گوسفند شريك باشند كه قيمت يكى از آن‌ها با دوتاى آن‌ها مساوى باشد؛ پس آن يكى را يك سهم و دوتاى ديگر را يك سهم (ديگر) قرار مى‌دهند و اين را «قسمت تعديل» مى‌نامند. و يا به ضميمه كردن مقدارى از مال با بعضى از سهم‌ها است، تا برابر سهم ديگر شود؛ مانند اين كه ميان دو نفر، دو گوسفند (به شركت) باشد كه قيمت يكى از آن‌ها پنج دينار و ديگرى، چهار دينار مى‌باشد كه اگر به دومى، نيم دينار ضميمه شود، با اولى مساوى مى‌شود و اين را «قسمت ردّ» مى‌نامند.

3.1.1- جمع‌بندی اقسام قسمت در کلام امام (رحمه‌الله)

یک. اِفراز: مانند انباری از گندم و امور مثلی؛

دو. تعدیل: در امور قیمی می‌آید؛

سه. ردّ: دو نفر در یکی شریک هستند و ما‌به‌التفاوتی دارد که تقسیم می‌کنند.

این‌ها از نوع بیان مصادیق و موضوعات است. احکام ما تمثیلی است، نه تخصیصی. احتمالا این اقسام، اصطلاحات جدید باشد. این دلیل بر این است که احکام اسلامی ما با نیازهای روز پیش می‌رود. اگر دلیلی بر خصوصیت نداشته باشیم، دست ما در بیان مصادیق و حتی تسمیه و نام‌گذاری باز است.

3.2- کلام سیدعبدالأعلی سبزواری (رحمه‌الله)

مرحوم آقا سیدعبدالاعلی سبزواری که موفق شدند یک دوره فقه کامل بنویسند و شرح عروه که صاحب تفسیر و فقه و اصول هستند. تهذیب الأصول ایشان را توصیه می‌کنیم بررسی کنید. حضرت امام هم تهذیب الأصول دارند.

آقای سیدعبدالأعلی سبزواری (رحمه‌الله) در کتاب مهذب الأحکام می‌فرمایند:

«فتحصل بذلک الأقسام الثلاثة المعروفة بین الفقهاء للقسمة، و اصطلحوا فی الأول علی قسمة الرد، و فی الثانی علی قسمة الإفراز، و فی الأخیر علی قسمة التعدیل، و علی أی حال هذه القسمة صحیحة و واقعة فی الخارج، و ظاهر الفقهاء الإجماع علی صحتها و وقوعها فی الخارج».[4]

به نظر ایشان بهترین دلیل بر اثبات شیء، وقوع آن است. ایشان ادعای اجماع نیز کرده‌اند.

4- کلام استاد در اقسام قسمت

تقسیم قسمت، حصر عقلی نیست؛ بلکه استقرائی است که قابل کم و زیاد است. اگر در یک روزی، هیچ یکی از این سه قسم نبود و توجه ما به یک مال نیست و قیمت را تقسیم می‌کنیم. شاید امروز، قسمتی باشد که هیچ کدام از این‌ها نیست؛ مانند تقسیم اعتبار که افزوده‌ی کار را تقسیم می‌کند. البته شرکت اَبدان نیست. شرکت‌هایی هست که ماحصل کار خود را تقسیم می‌کنند. تقسیم ارزش و اعتبار یا شخصیت‌های حقیقی، یا حقوقی. شرکت‌هایی داریم که برخی افراد را شریک می‌کنند و هیچ‌گونه سرمایه‌ای ندارند. می‌گویند از بِرَند شخصیت حقوقی، یا شخصیت حقیقیِ افراد استفاده کنید. این ارزش، قابل تقسیم و سهم‌بردن است. جامعه‌ی حقیقی و حقوقی به این شرایط هم پول می‌دهند.

تقسیمِ قسمت در کلام این بزرگان، انحصاری نیست و نیز گاهی اقسام با آن‌ها یکی می‌شود.

حضرت امام فرمودند که باید سهام را در قسمت، تعدیل کنیم. «لا بدّ في القسمة من تعديل السهام: و هو إمّا بحسب الأجزاء و الكمّية؛ كيلًا أو وزناً أو عدّاً أو مساحة».[5]

5- لزوم رعایت عدالت در قسمت

بحثی است که آیا در قسمت، متخصص لازم است، یا خیر؟ مهم انجام کار و رعایت عدالت است؛ باقی مهم نیست. تعدیل نسبت به موارد، مختلف است. تعدیل مثلی و قیمی، متفاوت است.

6- شیوع قسمتِ رد از بین انواع قسمت در جامعه‌ی امروز

دایره‌ی بحث قسمت، وسیع است. در میان این‌ها، یعنی افراز و تعدیل و رد، آخری، بیشترین عمومیت را دارد. اگر طرفین راضی بشوند، در تمام جهات، کاربرد دارد و قابل اجرا است.