درس خارج فقه استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: بانکداری اسلامی/شرکت /شرایط مشروعیت شرکت های تعاونی و شرکت های هرمی

1- بحث اخلاقی (یقین)

1.1- افضیلت عمل همراه با یقین نسبت به عمل بدون یقین

جلسه اول در سال جدید و پس از تعطیلات ماه مبارک رمضان است.

امام صادق (علیه‌السلام): «إِنَّ الْعَمَلَ الدَّائِمَ الْقَلِيلَ عَلَى الْيَقِينِ أَفْضَلُ عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الْعَمَلِ الْكَثِيرِ عَلَى غَيْرِ يَقِينٍ».[1]

اگر کارهای انسان بر اساس باور باشد، به نتیجه می‌رسد؛ و گرنه خیر. کارهای انسان بر اساس عادت، نیاز، کمال و یا اشتیاق است. امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: کاری که مداوم و کم باشد و بر اساس باور باشد، بهتر از کاری است که زیاد باشد، ولی بر اساس باور نباشد. سال جدید است و همان طور که سال، نو شده است و روزی از نو برای ما رسیده است، ان‌شاءالله روزی‌های الهی‌مان نیز به تقدیر و برنامه‌ریزی خودمان باشد. روزیِ مقدّر کم یا زیاد می‌رسد. اما روزی‌ای داریم که این روزی، مقدّر به خواسته‌ی انسان و نیاز انسان و دعا و تلاش انسان است. ﴿وَأَن لَّيْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَى﴾.[2] باید برای این روزیِ معنوی، کوشش و برنامه‌ریزی کرد.

1.2- لزوم برنامه‌ریزی برای استفاده از سحر و استفاده از روزیِ معنوی

اول به خودم خطاب می‌کنم و حدیث نفس داریم. باید برای شب و سحرمان، برنامه‌ریزی داشته باشیم. به قدری که در محضر حضرت حق بگوییم نیازمندیم و آمده‌ایم. اگر برنامه‌ریزی‌های ما با دقت باشد، عنایت‌های الهی هم با وسعت خواهد بود. دقت ما در برنامه‌ریزی، وسعت روزیِ ما را در محضر الهی دارد. وسعت در رزق، از آن می‌آید که انسان گناه نکند. چیزی که انسان را به بن‌بست می‌رساند و چیزی که باور را از دست می‌دهد، گناه است. گناه نسبت به افراد، متعدد است. گناهِ هر کسی به وفق وجود خودش است.

1.3- گناهِ اتلاف وقت

از گناهان شایع که باید در سال جدید برنامه‌ریزی کنیم، اِتلاف وقت است. هیچ چیزی ارزش‌مندتر از زمان و عمر نیست. اینکه انسان وقتش را تلف کند. اِتلاف وقت، به برنامه نداشتن است. انسان اگر برنامه نداشته باشد، وقتش تلف می‌شود.

1.4- برنامه‌ی مقام معظم رهبر و آیت‌الله خزعلی برای حفظ روایات و ادعیه

خدا حفظ کند مقام معظم رهبری را که فرمودند: «من خیلی از فرمایش‌های امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) را در فاصله‌ی منزل تا دفتر ریاست‌جمهوری حفظ می‌کردم». حضرت آیت‌الله خزعلی برای خودم فرمودند: «صحیفه‌ی سجادیه را در سفرم بین قم و تهران حفظ کردم». حتی برای ایام سفر، برنامه‌ داشته باشیم. برای وقت‌مان برنامه داشته باشیم. وقت‌های‌مان را محاسبه کنیم.

1.5- سیره‌ی امام رضا (علیه‌السلام) برای برنامه‌ریزی

امام رضا (علیه‌السلام) برنامه که می‌نوشتند، جمله‌ی شریف «بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم» و «ان‌شاءالله» را در برنامه‌ی خود می‌نوشتند.[3]

1.6- روش برنامه‌ریزی در روایت امام کاظم (علیه‌السلام)

ساعات‌مان را بر اساس فرمایش امام کاظم (علیه‌السلام)، این‌گونه تقسیم کنیم: «إجتهدوا في أن يكون زمانكم أربع ساعات: ساعة لمناجاة الله، وساعة لأمر المعاش، وساعة لمعاشرة الإخوان والثقات الذين يعرفونكم عيوبكم ويخلصون لكم في الباطن، وساعة تخلون فيها للذاتكم في غير محرم، وبهذه الساعة تقدرون على الثلاث ساعات»؛[4] سعی کنید که زمان‌تان را چهار بخش کنید: ساعتی برای مناجات با خداوند و ساعتی برای کسب حلال برای معاش و ساعت برای معاشرت با برادران مورد اعتماد که شما را از عیوب‌تان آگاه کنند و ساعتی برای لذات و تفریح حلال.

1.7- برنامه علامه حسن زاده آملی (رحمه‌الله) برای مطالعه‌ی کتب غیر درسی

کتاب‌های گوناگونی، کنار دست بگذارید. قرآن که روی سر ما و کنار دست ما است. قرآنی که باید شبانه‌روزی چند مرتبه باشد، بهتر است. یکی از کتاب‌ها، نهج البلاغه و صحیفه‌ی سجادیه است. نه تنها یک دور، بلکه چندین دور ادعیه‌ی آن را تلاوت کنید. از کتاب‌های کنار دست ما نهج‌البلاغه‌ی شریف و کلمات ائمه (علیهم‌السلام) است. به چند روز نرسد و روزانه، روایتی را بخوانیم. سعی کنیم زندگی‌مان را بر اساس آن روایات تنظیم کنیم. خدا درجات حضرت علامه حسن‌زاده – قدس‌الله‌نفسه‌الزکیة - را متعالی کند؛ فرمودند: «کتاب‌های متنوعی را کنار دست بگذارید و تا از مطالعه خسته شدید، موضوع را عوض کنید، تا خستگی شما در برود». کتاب‌های «قوت القلوب»، «محاضرات»، «کشکول» و «خزائن»، کنار دست ایشان بود. و دستورالعمل خوبی است.

کارها را زیاد نکنید. کار اندک مداوم، بهتر از کار زیاد غیر مداوم است.

2- خلاصه جلسه گذشته

در اقسام مشارکت و بحث رایج تعاونی‌ها بودیم. در مشروعیت تعاونی‌ها شکی نداریم. عموم آیه‌ی ﴿وَتَعَاوَنُواْ عَلَى الْبرِّ وَالتَّقْوَى﴾،[5] شامل شرکت‌های تعاونی می‌شود.

3- شرایط مشروعیت شرکت‌های تعاونی

این تعاونی‌ها مشمول احکام کلی است. همان احکامی که در فرد است در تعاونی‌ها به عنوان شخص اعتباری هست. اختیار، بلوغ، عقل و علم و غرری و ضرری نبودن، باید در معاملات آن‌ها رعایت شود. شخص اعتباری را مانند شخص طبیعی معتبر می‌دانیم. اشخاصی که انتخاب می‌شوند، بر اساس شروط اسا‌س‌نامه اعتبار قانونی و شرعی دارند. شخصیت‌های طبیعی و حقیقی که آن را اداره می‌کنند، باید شرایط عامه‌ی تکلیف را داشته باشند؛ مانند بلوغ و عقل.

شرکت‌تعاونی‌هایی که معامله می‌کنند، نباید ضرر و غرر در آن باشد. برای همین اگر شرکت تعاونی‌ای باشد که حقوق عده‌ای را در خطر بیندازد، مشروعیت ندارد. ادله‌ی آن، ﴿وَتَعَاوَنُواْ عَلَى الْبرِّ وَالتَّقْوَى﴾،[6] و ﴿أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ﴾[7] است.

آیا شرکت‌تعاونی‌هایی که تشکیل می‌شود، برای بازاریابی مشروعیت دارد، یا خیر؟ در دنیای امروز، رسم است که شرکتی تشکیل می‌دهند و شخص طبیعی نیست و گاهی با دستگاه دیجیتال تبلیغ می‌کنند. دستگاه‌هایی را تنظیم می‌کنند که چندین پیامک برای فروش، ارسال و یا دریافت می‌فرستد.

اگر پیامک‌ها و پیامدهای آن‌ها ارزش عقلایی داشته باشد، قابل خرید و فروش هستند. شرایط معتبره در تکلیف، اینجا هم هست که غرری و ضرری نباید باشد.

4- بازاریابی شبکه‌ای و شرکت‌های هرمی

بازاریابی شبکه‌ای نیز اگر اجحاف نباشد، مشکلی ندارد. اگر همان‌طور که بهره‌ی شرعی باشد، اشکالی ندارد.

4.1- روش کار در شرکت‌های هرمی

شرکت‌های هرمی یا شبکه‌ای مرسوم شده است. دستوری به دستگاه‌های دیجیتال می‌دهند و این‌ها تکثیر می‌کنند و بر اساس آن، درآمدی جذب می‌کنند. گاهی درآمد آن‌ها تصاعدی است. گاهی سهام‌داران و شرکت‌تعاونی‌ها به بازاریابی‌شان افزوده‌های سهامی‌ می‌دهند. گاهی سرمایه‌ای نیست؛ بلکه سهام را تولید می‌کنند و با مشتری‌هایی که می‌آورند، سهام افزایش می‌یابد و مشتری‌یاب‌ها و بازاریاب‌ها را تأمین می‌کنند. پشتوانه‌ی آن‌ها یک ارزش و اعتبار است. هرچه مشتری بیشتر جلب کند، سهامش بیشتر می‌شود. کسی که در اول هرم قرار می‌گیرد، سود زیادی دارد؛ البته حد یقف می‌گذارند؛ مثلا تا دویست نفر.

4.2- شرط مشروعیت شرکت‌های هرمی

ارزهای دیجیتال که به اعتبار عقلایی و نبود غرر و ضرر صحیح است. گاهی این ارزها را به صورت جایزه به افرادی می‌دهند که این نشر و رسمیت بیابد. گاهی ده ارز، عرضه می‌شود که بخشی را می‌گیرد و باقی را فرد رها می‌کند. اگر خریدار و فروشنده مشخص نباشند، یا فقط فروشنده باشد و نه خریدار، در مشروعیتش، دچار تأمل می‌شویم. در یک صورت این‌ها مشروعیت دارند که غرر و ضرر نباشد؛ مثل کسی که بگوید اگر چنین کاری کنی، تو را به سفر کربلا می‌برم. تصاعدی بالا رفتن، برای مشخص شدن آخر کار است. نه به طور کلی می‌شود گفت که این شرکت‌ها مشروع است و نه کامل، غیر مشروع. ارز دیجیتال هم، همین است. نفس اعتبار، ارزش دارد و قابل خرید و فروش است. معمولا شرکت‌های هرمی، اقماری می‌شود و قابل پیش‌بینی نیست؛ از این جهت مشروعیت ندارد. اگر درصد به گونه‌ای برود که قابل پیش‌بینی بشود، مشکلی ندارد. جهل در معامله باید برطرف شود. تصاعدی، معلوم نیست تا کجا می‌رود. شارع در معامله، تشخص و محدودیت قائل است.