درس خارج فقه استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: مسائل مستحدثه (بانکداری اسلامی)/راهکارهای اجرایی پرداخت تسهیلات با قرض الحسنه /شناسایی نیازمندان عمومی و اصطلاحی، ...

1- حدیث اخلاقی (عوامل گرفتاری انسان در قیامت – قسمت سوم)

در حدیثی که روزهای گذشته خواندیم، رسول مکرم اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در مورد عوامل سقوط بشر و افت انسان و جهنمی شدن بود که حضرت فرمودند: یا به شبهه‌ی علمی است و یا به شهوت عملی و یا به تعصب قبیله‌ای و بی‌مورد. انگیزه تعصب هم، معمولا جهل است. هر سه این‌ها به این بر می‌گردد که یا جهل علمی دارد و یا جهالت عملی.

در ادامه حدیث، رسول مکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، راه درمان این‌ها را بیان کردند.

1.1- 1،یقین، راه درمان شبهه‌ی علمی

قال رسول الله صلى الله عليه وآله: «إنما يؤتي الناس يوم القيامة عن إحدى من ثلاث: إما من شبهة في الدين ارتكبوها، أو شهوة للذة آثروها، أو عصبية لحمة اعملوها، فإذا لاحت لكم شبهة في الدين فاجلوها باليقين، وإذا عرضت لكم شهوة فاقمعوها بالزهد، وإذا عنت لكم غضبة لكم غضبة فأدوها بالعفو، إنه ينادي مناد يوم القيامة من كان له على الله أجرا فليقم، فلا يقوم إلا العافون ألم تسمعوا قوله تعالى (فمن عفا وأصلح فأجره على الله).».[1]

مرحله اول: «فإذا لاحت لکم شبهة فی الدین، فاجلوها بالیقین»؛ اگر شبهه‌ای در دین شما رخ داد، به وسیله‌ی باور، آن را بر طرف کنید. باور، عامل جلوگیری و درمان و رفع و دفع شبهات دینی است. یکی از کارهای ما این است که مردم را به باور برسانیم؛ ولو باور ایمان تقلیدی. تقلید از پدران‌شان در ایمان‌شان، ارزشی است. باور داشته باشند مسائل دینی آنها همین است. اگر مردم را به باور برسانیم، از خیلی از آسیب‌ها در امان هستند.

«وَ لَمْ يُقْسَمْ بَيْنَ الْعِبَادِ شَيْ‌ءٌ أَقَلُّ مِنَ الْيَقِينِ»؛[2] کمترین چیزی که بین مردم تقسیم شده، یقین است. ﴿وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ﴾.[3] عبادت هم پیش‌نیاز یقین است. این، راه برون‌رفت از شبهات دینی و اعتقادات است.

1.2- 1،زهد، راه درمان شهوت عملی

مرحله دوم: «و إذا عرضت لکم شهوة فاقمعوها بالزهد»؛ اگر برای شما لذتی و شهوتی در غیر مورد عارض شد، به وسیله زهد و بی‌میلی و بی‌رغبتی درمان کنید. شهوت، میل است؛ با بی‌میلی می‌توان آن را درمان کرد. شخصی از امام صادق (علیه‌السلام) سؤال کرد: «من با مناظر شهوت‌انگیز مواجه می‌شوم، چه کنم»؟ حضرت فرمودند: «یا به آسمان نگاه کن، یا به زمین؛ اگر به آسمان نگاه کنی، فرشته‌های آسمانی به تو کمک می‌کنند و اگر به زمین نگاه کنی، فرشته‌های زمینی، میل تو را کم می‌کنند». جنود الهی در گناهان، انسان را کمک می‌کنند. توجه، یعنی همین. دفع شبهه علمی، با باور است و دفع شهوت عملی، با زهد و بی‌رغبتی است.

قدیمی‌ها می‌گفتند که خیلی از چیزها را به آن توجه نکنید، تا راحت باشید. خود این توجه، مانع‌ساز است. راه برون‌رفت از شهوت، بی‌توجهی است.

1.3- 1،عفو، راه درمان غضب

سوم: «وإذا عنت لكم غضبة لكم غضبة فأدوها بالعفو»؛ وقتی ناراحتی برای شما پیش آمد، با گذشت آن را درمان کنید. راه تعصب‌ها، گذشت است. عصبیّت، منیّت می‌آورد. منیّت، مقاومت به جهل و نادانی می‌آورد. و این جهل، ندامت می‌آورد. کسانی که عفو را نهادینه می‌کنند، موفّق هستند. در غضب و تعصب، باید عفو داشت. فردای قیامت، منادی ندا می‌دهد: «من کان له أجر علی الله فلیقم». قیامت، قیامت است؛ چون همه مردم برای حساب و کتاب، قائم می‌شوند. «فلا یقوم الا العافون»؛ جز کسانی که اهل عفو هستند، بلند نمی‌شوند. برای دو مرحله قبلی این تعبیر را نداشتند. خیلی از ضلالت‌ها به خاطر تعصب‌ها است. نادانی نمی‌گذارد از برخی امور بگذرد. ﴿فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ.﴾.[4]

2- خلاصه جلسات گذشته

در طرح‌نامه بانکداری اسلامی در پیشنهاد تأسیس بانک‌های قرض‌الحسنه‌ای بودیم که راه نهادینه کردنش وام‌های قرض‌الحسنه‌ای است. یا بانک باشد و شعبه‌ای رایج برای قرض‌الحسنه داشته باشد. شنیدم در برخی بانک‌ها این کار را انجام می‌دهند. در تأسیس قرض‌الحسنه، باید ملاک این باشد که منابع مالی‌مان بین نیازمندان توزیع شود. تأکید می‌کنم این نیازمند به معنای فقرا نیست. گاهی فکر می‌کنند بانک‌ها گداپروری می‌کنند؛ این کار، ضربه به حیثیت انسانی و کشور اسلامی است.

3- راه‌کارهای اجرایی پرداخت تسهیلات قرض‌الحسنه

3.1- 3،روان کردن تسهیلات از طریق کارت‌های اعتباری

پیشنهاد می‌کنیم در ارائه تسهیلات و تقسیم منابع و ثروت‌ها، سپرده‌های درازمدت و کوتاه‌مدت و میان‌مدت را در نظر گیرند. وام‌های لحظه‌ای و یک روزه را هم در نظر گیرند. گاهی کاسبی برای یک پول دم‌دستی باقی می‌ماند. حتی مراجعه به بانک لازم نباشد؛ یعنی از طریق کارت‌های اعتباری که هست، باشد. با حمایت دولت و مردم خیّر، بودجه‌ای برای وام لحظه‌ای در نظر گیرند. کارت‌های اعتباری برای دریافت وام‌ها باشد. بانک‌های اسلامی در قرض‌الحسنه تأسیس کنیم. یکی از راه‌های روان‌بودن تسهیلات به این است که وام را در کارت‌های اعتباری بگذاریم، تا متقاضی بتواند با کارت بانکی، حسابش را شارژ کند. باید نظام‌مند و قانون‌مند باشد. متفکران سیاسی و اقتصادی باید تدبیر کنند که این تسهیلات را چطور ارائه کنند. در کمیسیون‌های تخصصی، یک فقیه و متخصص علوم اسلامی حاضر باشد.

3.2- 3،شناسایی نیازمندان معمولی و اقتصادی

در ارائه تسهیلات ،دو جهت را در نظر بگیرند؛ یکی: فقرا را که چه بسا وام‌های بلاعوض به آنها تعلق گیرد، یا بعدا به آنها بخشیده شود. گروه دوم: کسانی که وام‌هایی می‌خواهند و پس می‌دهند. خیلی از گداها این طور جمع خواهند شد. کارت‌هایی برای خدمات درمانی و کارهای زندگی داشته باشند. این‌ها هم حقوقی دارند. حقوقی برای آنها نهادینه شود. همان‌طور که کارمندان از دولت می گیرند، نیازمندان هم بگیرند. این برنامه در دولت حضرت امیر (علیه‌السلام)، نهادینه بوده است. به خصوص برای نیازمندانی که گرفتاری‌های جانبی دارند؛ مانند کسی که مریض شده است. صندوق‌های بازنشستگی هم باید زیر چتر بانک‌ها باشد. راجع به بیمه هم باید حرف بزنیم. خیلی مطلب داریم.

دولت‌مردان باید آماری از کلیه نیازمندان معمولی (فقرا) و اقتصادی داشته باشند. دولتی‌ها آمار را دارند و برای کارها باید داشته باشند. چطور آمار جمعیت را دارند، آمار کارایی جمعیت را هم باید داشته باشند. باید بدانند چقدر دو شغله و چند شغله و چقدر تک شغله و چقدر بیکار داریم.

پیشنهاد عملی ما این است که مجریان امور با دقت ملاحظه کنند و رسانه‌ها اطلا‌ع‌رسانی دقیق کنند.

3.3- 3،راه‌اندازی تسهیلات صنفی

بهترین تسهیلات، به صورت صنفی است. هر کس صنف خود را می‌شناسد. بهترین شروع این است که از خدمات حوزه و کارهایی که دارند، شروع شود. الآن دارند وام‌های زیادی می‌دهند.

3.4- 3،شروع‌کردن پرداخت تسهیلات به خانواده‌های بی‌سرپرست و بدسرپرست

وام‌های قرض‌الحسنه از خانواده و سرپرست‌های خانواده شروع شود. یا از بدسرپرست که نمی‌تواند از نظر اقتصادی، خانواده‌اش را پشتیبانی کند. البته ما عرض می‌کنیم که بدسرپرست نداریم. کسی که سرپرستش معتاد است، به او بدسرپرست گفته می‌شود. این خوب نیست. معتاد، فرد بیمار است و باید درمان شود. بدسرپرستی را قبول نداریم و گرفتار است و باید رفع کنیم.

صندوق‌های قرض‌الحسنه صنوف، خیلی خوب است. در برخی محله‌ها و مساجد هم این را دارند.

3.5- 3،اولویت‌دادن شناسایی و اعطای تسهیلات به مناطق محروم

شاید نقص این کار این باشد که منجر به افزایش هزینه برای شناخت نیازمندان شود. معمولا دهیارها و شهردارها این را می‌دانند. معمولا از مناطق پیشرفته مانند تهران شروع می کنند. خدمات باید در کل کشور هم‌عرض باشد. مناطق محروم، در اولویت است.

3.6- 3،اعطای تسهیلات بر اساس نیازسنجی و میزان سپرده، نه میزان سرمایه افراد

دیگر اینکه وام قرض‌الحسنه را بر اساس سپرده‌گذاران و تسهیلات آمده به بانک، نیازسنجی کنیم. اگر کسی 50 تومان آورده، به وفق آن، خدمات گیرد، اگر کسی یک میلیون آورد، طور دیگری. الآن تسهیلات بیشتر در اختیار کسانی است که دارایی بیشتری دارند.

ما می‌توانیم با نسبت‌سنجیِ عکسی، این قسمت را جبران کنیم؛ یعنی به همان نسبت میزان سپرده، درصدسنجی کنیم و تسهیلات بدهیم.

3.7- 3،اعطای تسهیلات بر اساس زمان تسویه‌حساب

ما می‌توانیم مانند برخی بانک‌ها هر کس وام را زودتر تسویه کرد، به او زودتر وام بدهیم.

باید نیازمندان را شناسایی کنیم و نیازسنجی کنیم و در مرحله سوم هر کس زودتر تسویه کرد، به او وام دهیم. کم هستند کسانی که دیر تسویه می‌کنند، یا اصلا انجام نمی‌دهند.

3.8- 3،اعطای تسهیلات بر اساس نیاز جامعه

طرح دیگری که داریم و منافات ندارد، این است که وام‌های قرض‌الحسنه‌ای ما بر اساس نیاز جامعه باشد.

بانک‌ها، وام‌ها را به عنوان نیازمندی‌های جامعه امروز، پرداخت کنند. مناطق را هم در نظر می‌گیرند. با آسیب‌شناسی اجتماعی، راه را هموار کنیم.