درس خارج فقه استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: مسائل مستحدثه (بانکداری اسلامی)/راه کارهای اجرایی کردن عقود اسلامی در بانکداری اسلامی /روش های مشروعیت بخشی به گرفتن سودهای بانکی

1- حدیث اخلاقی (بافضیلت‌ترین مردم)

حدیث امروز، سخن رسول مکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، در یکی از خطبه‌های ایشان است. عبدالله‌بن‌عمر می‌گوید در محضر ایشان بودیم و تعبیر ایشان از خطبه رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، این است: «خطبنا رسول الله صلى الله عليه وآله خطبة ذرفت منها العيون ووجلت منها القلوب»؛ چشم‌های مستمعان را گریان کرد و دل‌ها را لرزاند.

بعد بخشی از آن خطبه را نقل می‌کند:

«أیها الناس إن أفضل الناس عبدا من تواضع عن رفعة و زهد عن رغبة و أنصف عن قوّة و حلم عن قدرة».[1]

1.1- تواضع در عین اقتدار

ای مردم! بهترین مردم، بنده‌ای است که:

1. وقتی در یک مقام و ریاست و بزرگواری است، تواضع داشته باشد. اگر مسئولی تواضع داشت، این جزء بهترین‌ها می‌تواند خود را ثبت کند. بزرگی نسبت به کارهای مختلف، صادق است. نسبت به علما و مسئولین و بازاری‌ها است؛ مثلا اگر بازاری توانمند و مورد احترام دیگران است، فروتنی کند، این مهم است.

1.2- زهد در عین میل و اشتها

2. در عین حال که میل به خیلی از امور دارد، ولی از خودش مراقبت کند. مرحله اول زهد، زهد از گناه است. خود گناه، اشتهاآور است؛ اشتهای اجتماعی دارد، یا اشتهای شخصی. اکثر اوقات گناه، اشتهاآور است. اینکه اکثر مردم به گناه آلوده می‌شوند و خود خبر ندارند، یا دارند و نمی‌توانند، چون اشتهای گناه بیشتر از خودش است. در عین حال که دلبستگی به دنیا است، ولی این را نداشته باشد.

1.3- انصاف در عین توانایی

3. در عین توانایی، اهل انصاف باشد؛ مثلا می‌تواند مال مردم را بخورد و کار دیگر کند، ولی انصاف به خرج دهد.

1.4- بردباری در عین قدرت

4. در موقع قدرت که می‌تواند عده‌ای را جزا دهد و به نتیجه اعمال زشت آنها برساند، بردبار باشد. حلم از مردم پسندیده است و از علما پسندیده‌تر است. علم، گاهی طغیان می‌آورد. ﴿أَن رَّآهُ اسْتَغْنَى﴾.[2] استغنای انسان، گاهی ما را به طغیان می‌کشاند. اینکه در هر جایی صدمه نبیند.

2- خلاصه جلسه گذشته

در طرح‌نامه بانکداری اسلامی، اولین پیشنهاد ما این بود که بانک‌ها واسطه خیلی از خدمات و تسهیلات شوند. این خدمات به وکالت می‌تواند باشد. خود بانک و کسانی که با آنها بده‌بستان دارند، سودهایی هم می‌توانند در مقابل این خدمات، دریافت کنند.

وکالت، اولین راه تعاملات بانکی است؛ فقط نباید غرری و ضرری و ربوی باشد؛ به خصوص ربا در وام‌هایی که می‌دهند.

3- اقسام عقود شرعی در بانکداری اسلامی

3.1- ودیعه

3.1.1- حساب‌های جاری و قرض‌الحسنه بدون سود، از مصادیق ودیعه

در سپرده‌های جاری که معمولا صاحب پول، پولی را در اختیار بانک می‌گذارد، به قراردادهای مختلفی می‌شود از آن استفاده کرد. اگر به عنوان ودیعه باشد، بعضی از این حساب‌های جاری، هیچ گونه سوددهی برای صاحب پول ندارد و سودش همین است که پولش محفوظ باشد. خود این کار، خوب است؛ مثلا انسان از راهزن‌ها و دزدها در امان نیست، با چک، یا کارت اعتباری و یا رمز می‌تواند راحت از پولش استفاده کند. ولی اینجا عندالمطالبه پولش را دریافت می‌کند. از بانکی‌ها در مورد این نوع حساب‌ها سؤال کردم. ظاهرا خیلی از این‌ها با عنوان قرض‌الحسنه است؛ یعنی به عنوان قرض به بانک می‌دهد و هیچ سودی را مطالبه نمی‌کند. بر خلاف سپرده‌های کوتاه‌مدت، یا بلندمدت که سودهایی دارند.

4- اشکال داشتن گذاشتن پول در بانک به قصد سود

اگر پول را با هدف سوددهی در بانک گذاشتند، بی‌اشکال نیست؛ حتی اگر نیت سود دارند، سود را تعیین نکنند؛ چه مشتری‌ها و چه بانک‌ها.

5- راه‌های مشروعیت بخشیدن به گرفتن سود از بانک توسط مشتری

5.1- هدیه بانک به مشتری به عنوان جبران احسان مشتری

اگر هم از طرف بانک داده شود، به عنوان جبران احسان مشتری باشد. بانک برای جبران خدمات و زحمات آنها، هدیه‌ای می‌دهد. اگر درصد هم معلوم باشد و مشتری توجه به این سود داشته باشد، بی‌اشکال نیست. اگر تحت عنوان قرارداد باشد و روی پول کار کنند، اشکال ندارد.

5.2- قراردادهای شرعی مانند: مضاربه، مزارعه، مساقات، جعاله و مشارکت

این سود اگر به عنوان این باشد که بانک قراردادهای مختلفی ببندد و سود کند، مثلا به عنوان مضاربه و مساقات و مزارعه باشد و سودی به او علی‌الحساب می‌دهد و آخر هنگام تسویه حساب، پولی به عنوان فصل‌الخطاب و فصل‌الحساب می‌دهد، اشکال ندارد. بانک در سود، حق عامل‌کاری خود را برمی‌دارد و باقی را به صاحب پول می‌دهد. یکی از شقوقی که اینجا صدق می‌کند، مضاربه و جعاله است. باید در ضمن قرارداد باشد و سود، مشخص نباشد. بر اساس رابطه بانکی باشد. شاید مشارکت هم باشد؛ مانند اجاره به شرط تملیک. به عبارت بهتر، بهترین قراردادها، مضاربه و جعاله است. با توجه به پول و وقتی که گذاشتند، سهم می‌برند.

6- طرف‌های درگیر کارهای اقتصادی در قراردادهای بانکی

در این قراردادها سه عنوان، درگیر کارهای اقتصادی است: سپرده‌گذار که پول دارد. او نقش صاحب سرمایه و مضارب را دارد. دیگری سرمایه‌گذاری است که نقش مضارَب را ایفا می‌کند و بانک که نقش وکیل دارد؛ البته شاید صدها نفر دخیل باشند، ولی از این سه عنوان، خارج نیست؛ مثل اینکه پولی بدهید شخصی برود و کالایی بخرد و بیاورد، یا پولی بدهد و بگوید هر خرید و فروشی که صلاح دیدی، انجام بده.

7- بهترین روش مشروعیت‌بخشی به معاملات و تسهیلات بانکی

بهترین روش برای مشروعیت بخشیدن به تعاملات و تسهیلات بانکی، عقود شرعی، به خصوص وکالت و قرض و جعاله و مضاربه است؛ به شرطی که شرایط هر یک صدق کند. اول بحث شراکت را مطرح می‌کنیم. شراکت بعد از وکالت، اولین عقد شرعی مورد درخواست در بانک‌ها است.

8- ممنوعیت تسهیلات بانکی با بهره و مشروعیت آن با کارمزد به شرط اعتدال در مقدار کارمزد

تقاضا داریم در تسهیلاتی که بانک‌ها می‌دهند، وام‌ها باید بهره‌ای نباشد. قرض‌الحسنه، بهترین راه برون‌رفت از سودهای بانکی و ربا است. البته عنایت داشته باشید که در ربای قرضی نیفتد. وام‌ها به عنوان قرض‌الحسنه باشد؛ البته عیبی ندارد که حق‌الزحمه عوامل بانکی برداشته شود. این سود که تحت عنوان حق‌الزحمة و کارمزد است، باید منصفانه باشد، نه تا 16، یا 18 درصد. درصد معلوم نشود.

بانک‌ها خدمات‌شان از هزاران گذشته است. وصول چک‌ها، بورس، بورس جهانی، اوراق قرضه و...

مشتری‌ها بانک‌ها را وکیل کنند که دست‌شان باز باشد. بانک‌ باید رعایت کند که پول‌های مردم، ربوی نشود.