درس خارج فقه استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: مسائل مستحدثه (بانکداری اسلامی)/راهکارهای عملیاتی کردن عقود اسلامی در بانکداری اسلامی /استفاده از ارزهای دیجیتال، سپرده های دیداری و ...

1- حدیث اخلاقی (سکوت)

راوی می‌گوید در محضر رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بودیم که ایشان فرمودند:

«رحم الله عبدا تکلم فغنم او سکت فسلم».[1]

سخن عظیمی است؛ خداوند بیامرزد بنده‌ای را که یا صحبت کند و از صحبتش سود ببرد، یا سکوت کند، تا سالم بماند. انسان در این دو مطلب مهم، در جریان است؛ بین سخن سودمند و بین سکوت با سلامت. یا باید حرف سنجیده بزند، یا سکوت کند. رسول مکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) این جمله را انشاء کردند و همه انسان‌ها باید در همین مسیر حرکت کنند. گاهی برخی بزرگان برای کنترل زبان، سالیانی در سیر و سلوک و مراقبه و محاسبه بودند. زبان، اولین چیزی است که ماهیت انسان را تغییر می‌دهد، آدم را طور دیگری جلوه می‌دهد. نگهبان این سر، زبان است. این نگهبان را مراقبت کنید. «زبان سرخ، سر سبز می‌دهد بر باد».

1.1- شکایت اعضا و جوارح انسان از زبان

روایتی از معصومین (علیهم‌السلام) داریم که اعضا و جوارح، صبح به زبان می‌گویند: «تو ما را گرفتار نکن».[2] سکوت، انسان‌ را از برخی غضب‌ها و ناملایمات، رها می‌کند.

1.2- سکوت در سیره عملی علامه طباطبایی رحمه‌الله

برخی عرفا و اهل سیر و سلوک بعد از منزل توبه و یقظه، می‌گویند سکوت را باید تمرین کرد. اولیای الهی که به جایی می‌رسند، ساکت هستند. بدوا شروع به سخن نمی‌کنند. شاگردان مرحوم علامه طباطبایی رحمه‌الله می‌فرمودند: «از خصلت‌های ایشان این بود که اگر در جمعی سؤالی طرح می‌شد، اگر کسی رو به ایشان سؤال نمی‌کرد، جواب نمی‌دادند». آقایی می‌فرمود: «از تهران تا قم کنار ایشان بودیم، همین‌طور مشغول ذکر بودند، تا قم و حرفی نزدم، ایشان هم حرفی نزدند. در آرامش خاصی بودند».

به خود قول دهیم که زبان‌مان، هر حرفی را نزند.

2- خلاصه جلسات گذشته

در مباحث بانکداری اسلامی، بعضی از ساختارهای فقهی و قراردادهای بانکی را محضرتان عرض کردیم. در قراردادهای مبادلاتی و مشارکتی، چند عنوان را مطرح کردیم.

3- راه‌کارهای عملیاتی کردن عقود اسلامی در بانکداری اسلامی

ان‌شاءالله دست‌اندرکاران، بانکداری بدون ربا را عملیاتی کنند. با این قراردادها، بانکداری اسلامی، قابل پیگیری و اجرایی شدن است. بانک‌ها باید به عقود بدون ربا تجهیز شود. برای بانک‌های غرب و شرق، الگو خواهد بود. بانکداری اسلامی، بانک بدون غرر و ضرر است.

3.1- استفاده از کالاهای ارزشی و پول‌های ارزشمند در بانکداری اسلامی

نخستین پیشنهاد ما این است که بیایند تعاملات و ارتباطات و معاملات ارزشی و ارزش‌مند بین کالاهای ارزشی و پول‌های ارزش‌مند را با یک اوج و موج حرکت می‌کنند و استفاده کنند. مولد ارزهای دیجیتال، معلوم نیست، ولی رواج خاصی بین مردم می‌یابد. در عرف بین‌الملل، ارزهای دیجیتال، مطمئن‌ترین ارز است. امنیت اقتصادی در پروژه‌های بزرگ، مهم است. تأسیس بانک هم، برای حفظ مسکوکات و اموال بود. بانک، اول برای نگه‌داری امانات مردم بود، نه کارکردن با‌ آن. این کار بعد از حفظ امانت بود. معاملات بانکی می‌تواند امانت، مشارکت، مضاربه، مساقات، جعاله، یا هر معامله دیگر باشد.

3.2- استفاده از سپرده‌های دیداری و غیردیداری

بانک‌ها از سرمایه‌هایی که دست‌شان است، بر اساس اعتبارات ریالی و ارزی باید عقود اسلامی را اجرا کنند. سیستم بانکی ما بدون ربا با سود فراوان می‌شود. اگر سود نباشد، فایده‌ای ندارد. سود باید باشد، تا انگیزه برای صاحبان سرمایه باشد. سپرده‌های بانکی، به صورت سپرده‌های دیداری[3] و غیر آن[4] است. سپرده‌های مردم هرچه در دسترس‌تر باشد، بهتر است.

3.3- استفاده از ارز دیجیتال و معامله با ارزهای متفاوت

سهل‌المئونه بودن ارز دیجیتال، یکی از ادله‌ی رواج آن است. اگر از حالت مثلی خارج شوند که خصوصیات نقدین بر آن صدق نکند، حکم ربا ندارد. ارز به ارز دیگر تبدیل می‌شود و معامله‌ی جدید است. معاملات، محدودیت ندارد. سید یزدی فرمودند: «و حصر المعاملات فی المعهودات، ممنوع».[5] حصر معاملات، حصر استقراریی است، نه حقیقیه. در بانکداری اسلامی می‌توانیم هر روز، به‌روز شویم. معاملات جدید را اول باید در مجامع علمی و حوزوی نشر دهند، تا با مسائل و مصادیق، تطبیق شود. سپرده‌های بانکی، به صورت امانت، ودیعه، وکالت، یا شراکت است.

3.4- سپرده‌گذاری در بانک به عنوان امانت، بدون توجه به سود

با توافقی که بین صاحبان سرمایه صورت می‌گیرد، قراردادها می‌تواند مدت‌دار باشد. سود، مشخص شود، ولی توجه به سود نباشد. فرقی ندارد سود را بالعرض به دست آورد، یا بالأصالة.

اگر شخصی پولش را در بانک بگذارد و توجهش به آن سود باشد و بانک درصد بگوید، بی‌اشکال نیست. ولی اگر بگوید به بانک، امانت می‌دهم و بعد بانک بگوید این قدر سود می‌دهیم، عیبی ندارد. تعیین از طرف بانک باشد، نه اینکه او بگوید این قدر بدهید.

خدمات بانکی، غیر از خدمات مشروطه از سوی مشتری است. ﴿أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ﴾،[6] شامل افراد حقیقی و حقوقی می‌شود. اگر به لحاظ قانونی قرارداد با آنها اشکال نداشته باشد، معتبر است.

3.5- سپرده‌گذاری توسط مشتری و به کارگیری عقود شرعی توسط بانک

می‌توانند این سرمایه را بگیرند و به صورت مضاربه، یا نسیه، یا مزارعه و مساقات و سلف و غیر آن، معامله کنند. پذیره‌نویسی و عرضه‌نویسی‌ها و قراردادهای مختلف است؛ مثلا پولی امانت بگذارید و بگویید هر تاریخی آمدم، پول مرا بده. در بانک‌ها، همین‌طور است. بانک هم می‌تواند بگوید اگر دو روز دیرتر بدهم، این قدر سود به تو می‌دهم.

سپرده دیداری، یعنی هر وقت در هر شرایط دسترسی به پول خود داشته باشند؛ همان کوتاه‌مدت است. این سپرده نباید تبدیل به معامله غرری و ضرری شود. تسهیلات باید بر اساس عقود اسلامی باشد. فعالیت‌ها اعم از صنعتی و کشاورزی و معدنی و مانند آن است. خدمات مختلفی را می‌توانند انجام دهند. بانک می‌تواند حق سود و حق واسطه‌گری‌اش را بردارد. نسبت عقود اسلامی در بانک‌ها با توجه به حاکمیت اسلامی و اختیارات ولیّ‌فقیه است. آیا شرع می‌تواند به عنوان ثانوی، برخی مصادیق را بیرون کند، یا خیر؟