درس خارج فقه استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: مسائل مستحدثه (بانکداری اسلامی)/اقسام قراردادهای مشارکتی در بانکداری اسلامی /مساقات

1- حدیث اخلاقی (نیکو کردن باطن)

در سخن با برکت رسول مکرم اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بودیم. بحار ج77 ص179

حدیث، به صورت قضایای شرطیه است. این فراز هم قابل دقت است؛ برای آن برنامه‌ریزی کنید. جمله دیروز این بود:

«من احسن بینه و بین الله، کفاه الله».

حضرت در ادامه روایت می‌فرمایند: «و من أحسن سریرته أصلح الله علانیته و من عمل لآخرته کفی الله أمر دنیاه».[1]

ما باید توحید فعلی خود را تقویت کنیم. آسیب جوامع، از نداشتن توحید فعلی است. توحید فعلی، یعنی همه کارها منتسب به خدا است. اگر انسان برسد به اینکه «إِلَهِي وَ رَبِّي مَنْ لِي غَيْرُكَ»،[2] به سراغ هیچ کسی نمی‌رود. «إلهی ... لا تکلنی الی نفسی طرفة عین ابدا».[3] اقتضای توحید فعلی این است. از مصادیق توحید فعلی این است که «من أحسن سریرته أصلح الله علانیته». انسان ظاهر و باطنی دارد که مثل شب و روز در هم تاثیر دارد. ﴿يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ﴾.[4] باطن، علیت است و ظاهر، معلول. ﴿هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ﴾.[5] این چهار اسم، مهم است. ظاهر را درست کردیم، در باطن اثر دارد و عکس. اگر به باطن رسیدیم، ظاهر هم پیرایش می‌شود.

کسی که برای آخرت کار کند، خدا دنیایش را کفایت می‌کند؛ به خصوص کسانی که در طلب علم هستند. اهل‌بیت (علیهم‌السلام) فرمودند: «ما زندگی اهل علم را ضمانت می‌کنیم».[6] هم کفایت خدا و هم ضمانت امام. اعزه من! ما وظیفه‌ای داریم که مراقب نفس خود باشیم. کشیک نفس بکشیم. هر کس از این مسیر به کمال نفس رسید و هر کس باطنش را اصلاح کرد، ظاهرش اصلاح می‌شود. بین ظاهر و باطن، رابطه علی و معلولی است؛ سبب و مسبب است. برای این برنامه‌ریزی کنیم. اگر خلوت اصلاح شد، جلوت اصلاح می‌شود. ظاهر، جلوت و باطن، خلوت است. سرّ و علن خود را باید اصلاح کنیم. باید از باطن اصلاح کنیم. اگر باطن اصلاح شد، ظاهر اصلاح‌شدنی است. با کمال معذرت عرضم این است که از خدا بخواهیم که به ما توفیقی بدهد بتوانیم به باطن خود برسیم. از امروز با خود قرار بگذاریم عیب‌های باطنی‌مان را برطرف کنیم، تا ظاهرمان درست شود. گاهی کسی در ظاهر، موحد است، ولی در باطن، موحد نیست. ظاهرش درس اخلاق و تفسیر و فقه و معارف، ولی خدای نخواسته باطنش با این‌ها همراهی نکند. اینجا کارمان سخت می‌شود. بنشینیم ببینیم آنچه می‌گوییم، برای خودمان است، یا برای دیگران هم هست. منصفانه باشد. حضرت امام (رحمه‌الله) فرمودند: «علمای اسلام، نکند چیزی بگوییم و خدای نخواسته به آن عمل نکنیم». باطن خود را باید اصلاح کنیم. هر کس باطن خود را بهتر می‌شناسد، تا دیگران. ره را چنان رویم که رهروان رفتند. نفس را آرام‌آرام باید تربیت کند. مجازات و معاقبه کند و تربیت کند. ان‌شاءالله همه ما موفق باشیم.

2- خلاصه جلسات گذشته

در ساختار بانکداری اسلامی گفتیم بانک‌ها، معاملات مشارکتی دارند. معاملات مشارکتی، انواعی دارد؛ مضاربه و مزارعه را عرض کردیم. ان‌شاءالله در تفصیل مطالب، یکایک بررسی خواهیم کرد.

3- اقسام قراردادهای مشارکتی در عقود بانکی

3.1- مساقات

یکی از قراردادهایی که در عقود مشارکتی اتفاق می‌افتد، مساقات است. کشاورزها و مزرعه‌دارها و باغ‌دارها نیاز به حمایت دارند. صاحبان سرمایه و بانک - چه خصوصی، چه دولتی، چه مشارکتی - با باغدار‌ها شریک شوند و حمایت کنند. در اختیار آنها امکاناتی گذاشته می‌شود و درصدی از محصول، برداشته می‌شود. سرمایه‌گذاران باغ هم سود می‌برند؛ مثلا در فصل زمستان، باغ‌ها را بیمه کنند. سرما زدن محصولات، از نگرانی‌های کشاورزان و باغ‌داران است. باغ‌داری می‌گفت اگر ده لاستیک فرسوده داشته باشیم که داخل باغ آتش بزنیم، سرما نمی‌زند. این کار سختی نیست. هماهنگ کنند و هزینه‌اش را هم بگیرند. بانکداری اسلامی، وسیع است و باید وارد عمل شود.

4- خطوط قرمز شرعی در بانکداری اسلامی

بانک‌ها با شرکت‌ها و افراد مختلف، زد و بند قانونی و شرعی داشته باشند. به عبارت بهتر مشارکت، فرم‌های مختلفی دارد. البته با کمال معذرت، تفاوت بانکداری اسلامی با بانکداری‌های دیگر این است که در بانکداری اسلامی، نباید ربا باشد و نباید غرر باشد. ضرر نباید باشد. دین، خرید و فروش نشود. حدود 18 راه برون‌رفت از ربا داشتیم که در مباحث بورس گفتیم. در سیستم بانکداری اسلامی باید توجه به ربوی نشدن معاملات و قراردادها داشته باشند. هر سودی در اینجا مطلوب نیست. سودی که بر اساس تولید باشد، درست است، نه سود حاصل از ربا. در بانکداری اسلامی و قراردادهای اسلامی، این چند خلاف و چند خط قرمز، نباید صورت گیرد:

1 ربا: حرم الله الربا. ربا یا معاملاتی است یا ربای قرضی که مفصل وارد شدیم.

2 غرر؛

3 ضرر: هیچ یک نباید ضرر و اضرار به دیگری داشته باشند.

4 احتکار: اگر بانکی، یا صاحب ثروتی، یا شخصی، یا شرکتی - فرقی بین شخص حقیقی و حقوقی نیست - جنسی را که مردم لازم داشتند، احتکار کردند، جایز نیست.

5 معامله اجناس ممنوعه در اسلام: آلات قمار، مشروبات الکلی، نجاسات بدون منفعت محلله و هرچه در مکاسب محرمه بحث شده است. اینها در عقود بانکی نباید وارد شود. قبلا بیع عذره و فضولات، جایز نبود، ولی الآن گاهی بهترین کودهای پرورش گیاهان است و پالایش می‌شود و تبدیل به مواد دارای نفع می‌شود و جایز است.

5- وظایف مسئولین بانکداری اسلامی

بانکداری اسلامی، عقود همراه با توجه به این خط قرمزها است. وظایف مسئولین بانکداری اسلامی سنگین می‌شود. مسئولین بانکداری اسلامی، باید منابع و تسهیلات خود را بیان کنند. باید سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی و سیاسی خود را بیان کنند. اگر بانکی پشت یک حزب سیاسی پنهان شد و بنیه اقتصادی حزبی را تامین کرد و برای عده‌ای مطلوب نبود، می‌رسیم که جایز است، یا خیر؟

6- روش صحیح مواجهه با نظام اقتصادی شرق و غرب در بانکداری اسلامی

در قراردادهای مشروع، گرچه اعتبار به پول و مالیت است، ولی موازنه بین پول و کالا رعایت می‌شود. در یک جمله، بانکداری اسلامی در دریافت‌ها و پرداخت‌ها باید بر اساس نظریه اسلام حرکت کند. اسلام، یعنی مجموعه آیات و روایات، نه برخی از آیات و روایات. برخی اقتصادشان، التقاطی است و بخشی را از روایات گرفته‌اند. نظام اقتصاد اسلامی، یعنی مجموعه آیات و روایات را دیدن و با توجه به مجموعه آنها، استخراج کردن. در انواع سپرده‌ها و معاملات، باید وجوه شرعی رعایت شود. ما بانکداری اسلامی را تطبیقی نمی‌دانیم که نظام اقتصادی غرب و شرق را تطبیق دهیم که آیا جایز است، یا نیست؟ شاید فرم [و ساختار معاملات آنها] را بگیریم، ولی نظریات اسلام بالإستقلال است. بانکداری اسلامی، استقلالی و تأسیسی است، نه الگوگرفته از غرب و شرق. بله، [ممکن است ما برخی از معاملات جدید را هم ندانیم و از غربی‌ها بگیریم]. ﴿وَاللّهُ أَخْرَجَكُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَيْئًا﴾. ما اقتصادهای دیگر را ببینیم خوب است، ولی اینکه ترکیب نظام‌های اقتصادی را بگوییم اقتصاد اسلامی، خوب نیست. باید بالأصالة و بالتأسیس بانکداری اسلامی را دنبال کنیم و تدوین کنیم. ساختار را از آنها بگیریم، اشکال ندارد، ولی محتوا خیر. این تبیین را باید داشته باشیم. وظیفه‌ی ما سنگین است. از ایران که مملکت امام زمان (علیه‌السلام) است، باید بانکداری اسلامی برخیزد. این بانکداری از کشورهای عربی زودتر شروع شد. گاهی مبانی علمای اهل سنت در بانک‌داری، ضیق‌تر است.

7- مشروعیت برخی از معاملات جدید در صورت رعایت خطوط قرمز شرعی

عملیات بانکی و انواع سپرده‌ها را باید تبیین کنیم. سپرده‌ها و کارهای بانکی، مدام در حال تغییر است. چه اشکال دارد بانک، همان‌طور که تسهیلات بلندمدت که به دیگران می‌دهد، تسهیلات لحظه‌ای به کسی بدهد؛ مثلا در ارزهای دیجیتال اشکالی ندارد برخی اعتبارات را بدهد و سودش را بگیرد. خرید و فروش ارز دیجیتال، اگر عقلا برای آن اعتبار قائل باشند، اشکال ندارد. بعد از چند لحظه خرید و فروش کند و همان آن، سود بانک را بدهد. بانک به او اعتبار داده است. اگر ربا و غرر و ضرر نباشد، اشکال ندارد. سپرده‌ی دیداری باشد، یا غیر آن. در وجه، یا غیر آن. سپرده‌گذاران چگونه خرید و فروش کنند، اشکالی ندارد. قرض‌الحسنه، یا پس انداز دراز مدت، یا کوتاه مدت، اشکال ندارد؛ ولی باید نوع قرارداد مشارکتی معلوم باشد.

در بخش پایانی ساختار بانکداری اسلامی هستیم. ان‌شاءالله باید وارد شقوق عقود شویم.