درس خارج فقه استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: مسائل مستحدثه (بانکداری اسلامی)/اقسام مبادلات در بانکداری اسلامی /معامله نقد و نسیه

1- حدیث اخلاقی (ویژگی‌های مسلمان حقیقی – قسمت1)

1.1- امنیت داشتن سایر مسلمانان از دست و زبان مسلمان

حدیث امروز در بحارالأنوار است و در مجامع روایی دیگر هم هست. فقره‌ای از خطبه رسول‌الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به نقل از ابوهریره است که می‌گوید:

سمعت رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، یقول فی خطبته: «أیها الناس إن العبد لا یکتب من المسلمین حتی یسلم الناس من یده و لسانه».[1]

به انسان، مسلمان گفته نمی‌شود، تا اینکه مردم از دست و زبانش در آسایش باشند. مسلمان را مسلمان گویند؛ چون دیگران از دست و زبانش در آسایش هستند. کسی که سلام می‌کند، یعنی تو از دست و زبان و آزار من در امنیت و سلامتی هستی. معنی جواب سلام هم همین است که از من به تو آزاری نمی‌رسد. در تفسیر عرض کردیم: اسلام در لغت، همان تسلیم است و شامل همه ادیان و شرایع الهی می‌شود. اولین وظیفه ما این است که عنوان مسلمان بودن خود را ثابت کنیم. کسانی که هر کجا مسلمانی است، عنوان خشونت روی آن می‌گذارند، اسلام با خشونت نمی‌سازد، بلکه دین مهر و عطوفت است.

مسلمان کسی نیست که با دست و زبانش دیگران را آزار دهد؛ چه رسد که کار انتحاری کند. البته ما این را قبول داریم که عده‌ای از نامسلمانان خودشان را در لفافه‌ی دین قرار می‌دهند و کارهای خشونت‌آمیز می‌کنند. آنها از مسلمانان نیستند و اصلا دین ما این‌ها را نفی می‌کند. [کسانی که به نام اسلام این کارها را می‌کنند]، در لباس اسلام هستند، ولی مسلمان نیستند. این مرحله اول است که باید عنوان مسلمان بودن را حفظ کنیم و دیگران را از دست و زبان خود آزرده نکنیم. خودمان را هم آزرده نکنیم.

1.2- ترک اذیت حیوانات و حشرات و موجودات زنده

مراقب باشیم و بکوشیم که اذیت و آزاری به دیگران و حتی حشرات و مورچه‌ها نرسد. اولیای الهی که در محضرشان بودیم، گاهی مراقب حشرات اطراف خود بودند.

میازار موری که دانه‌کش استکه جان دارد و جان شیرین خوش است[2]

اسلام از دستوراتی که دارد، این است که حتی انسان نباید در آب روان، ادرار کند. از امام صادق (علیه‌السلام) سؤال کردند که این دستور اسلام برای چیست؟ فرمودند: «آب، موجود زنده دارد و زهر‌آب آدم، باعث مرگ آنها می‌شود».[3] آب، سلول‌های زنده دارد و ادرار در آب، موجود زنده را از بین می‌برد. عجیب این است که ادرار در آب روان، نتیجه‌اش عذاب قبر است. کسی که در این دنیا آزار و تنگنا برای دیگران داشته باشد، تمثلش تنگنا برای عالم برزخ است.

ان‌شاءالله فقره‌های دیگر حدیث، برای جلسات بعدی.

2- خلاصه جلسه گذشته

در بحث طرح‌نامه بانکداری اسلامی و ترسیم و تشریح ساختار بانک اسلامی به این نتیجه رسیدیم که بانکداری اسلامی ضرورت دارد و بر اساس سود و سرمایه‌ها، ساری و جاری است و در بانکداری اسلامی چیزی به نام رکود اقتصادی نداریم. اگر رکود است، در اجرای ناموفق برخی سیستم‌هایی است که به نام سیستم بانکداری اسلامی معرفی می‌کنند. بعد از 40 سال از پیروزی انقلاب اسلامی که خدمت به بشریت و اسلام کرد، ولی متأسفانه بانکداری اسلامی هنوز نهادینه نشده است. اول باید در مجامع علمی و بعد در مجامع سیاسی به عنوان الگو نهادینه شود. بانکداری اسلامی بر اساس رابطه پول و کالا در جریان است. گاهی به ربای معاملاتی، یا ربای قرضی نزدیک می‌شود و باید مراقب بود. بهره‌های سنگین و دیرکردهایی که حرمت شرعی دارد، ممنوع است و نباید وارد شویم.

3- اقسام مبادله در بانکداری اسلامی

3.1- قسم اول: مبادله پول با پول و مبادله پول با کالا

ساختار بانکداری اسلامی بر اساس قرض‌الحسنه و قراردادهای مبادلاتی است. دومی عقود مختلفی دارد. فقط باید خط قرمز ربوی و غرری بودن را رعایت کنند و بعد از آن باقی معاملات، اشکال ندارد. بانکداری اسلامی ویژگی‌اش این است که فقط در آن ارتباط پول با پول نیست. یکی از ابزارهای معاملاتی، پول است. ساختار بانکداری اسلامی بر اساس رابطه پول و کالا هم هست، نه پول با پول. در بحث بورس هم در سال قبل عرض کردیم که گاهی شاید معامله کردن پول با پول هم، جزو مصادیق ربا نباشد؛ چون از نقدین خارج می‌شود. گاهی از نقدین خارج می‌شود. مبادله پول با پول، مبادله مثل با مثل نیست؛ بلکه مبادله مثلی است که قیمت هم دارد. این مطلب را به عنوان یک نظریه در بحث بورس پروراندیم و ان‌شاءالله در بحث اعتبارات پولی و ارزش پولی در همین بانکداری اسلامی، منقح می‌کنیم.

نتیجه اینکه در بانکداری اسلامی رابطه پول با پول نیست، بلکه رابطه پول با کالا است. و ارزشهای افزوده ای ایجاد میکند که این ارزشهای افزوده بر اساس ﴿أَحَلَّ اللّهُ الْبَيْعَ﴾[4] و مبادلات شرعیه است، نه بر اساس مبادلات غیر شرعی که بحث معاملات ربوی باشد.

به عبارت بهتر ما سود را اعم از ربا و غیر ربا می‌دانیم. در ارزش‌های مبادلاتی، عقود ما با سرمایه و سود معین، گزیده و انتخاب می‌شود. برای همین ریسک در ارزش‌های مبادلاتی، کمتر است. گاهی سود، مشخص نیست، ولی اینجا سود، معلوم است. بایع و مشتری و یا بدهکار و بستانکار که طرفین معامله هستند، می‌توانند با سود ترسیم شده با توجه به اوضاع شخصی خود، قرارداد ببندند.

3.1.1- توصیه به مدیران اجرایی برای استفاده کردن از فقها در مسائل بانکی

سود بالا هم باشد، منعی ندارد. هر مشکلی که هست، از مقام اجرا است، نه مقام انشاء. عقود اسلامی در مقام انشاء و ایجاد، نقصی ندارد؛ در مقام اجرا با جهل علمی، یا جهالت عملی مشکل ایجاد می شود. هرچه مدیران در اجرا توانایی و قاطعیت بیشتری داشته باشند، مدیریت اقتصاد اسلامی، اجرایی می‌شود. باید معاملات جدید شناخته شود. در عقود اسلامی، مطیع می‌خواهیم، نه صاحب نظر. صاحب‌نظران، اسلام‌شناسان هستند. مدیران باید بدون چون و چرا اجرا کنند. تشکیل لجنه‌های علمی و عملی از متخصصان و فقها را پیشنهاد می‌دهیم. حتما در جمع ترسیم‌کنندگان اقتصاد اسلامی، فقهای ما حاضر باشند، نه مسأله‌دان‌ها و نه اقتصاددان‌ها. یک شورای نگهبان مسائل اسلامی در هر جمعی داریم. این حکومت اسلامی است. نمی‌شود اسم را داشته باشد، ولی حقیقت را نداشته باشد.

3.2- قسم دوم: مبادله نقد و نسیه (فروش اقساطی)

حفظ اصل سرمایه با سود مشخص بر اساس قرارداد طرفین، اشکال ندارد. اگر کسی جنسش را به قیمت بالا در بازار عرضه کرد، اشکال ندارد. بله از باب تزاحم با حقوق دیگران جلوگیری شود، حرف دیگری است. به لحاظ اصل آن، اشکال ندارد. فروش قسطی کالاها را باید نهادینه کنیم. از قدیم هم بود که بازاری‌ها خرید و فروش نقدی و نسیه‌ای داشتند. در بعضی از معاملات عینه که خواندیم، کسی هیچ پولی ندارد. بازار برای این فرد هم راه را باز کرده است. کسی در بازار تهران، یا هر کجا رفته است و قراردادی می‌بندد که این کالا را به من بدهید، فردا پولش را به شما می‌دهم. کالا را به مغازه دیگر می‌برد و به نقد می‌فروشد. نقد و اقساط، طبیعتا فرق دارد؛ اقساطی، گران‌تر است. واجد سرمایه که شد، تجارتش را آغاز می‌کند. اسلام برای کسی که پول ندارد، ولی استعداد و تخصص خرید و فروش دارد، معامله نسیه و نقد و اقساطی را قرار داده است. نخستین پیشنهاد برای معاملات اسلامی، معامله نقد و نسیه است. باید در بانک‌ها این نوع معامله، نهادینه شود.

3.2.1- معامله نسیه، عامل رواج اشتغال و رفع بیکاری

اگر امروز صبح مشتری گفت می‌خواهم تجارت داشته باشم، ولی هیچ مالی ندارم، باید با او قرار داد ببندند و کالایی بدهند و بگویند فلان موقع پولش را بیاور. این طور هیچ کس، بدون شغل نمی‌ماند.

دولت‌مردان توجه کنند که باید به جایی برسند که اگر کسی نیازمند بود، نیازش را رفع کنند؛ در این صورت است که اشتغال، رواج می‌یابد و استعدادهای بیکار درس‌خوانده و درس‌نخوانده، عوامل رواج عقود اسلامی‌ می‌شوند. حیطه معاملاتی را هم می‌توانند برای آنها معین کنند. می‌توانند کنترل کنند. هم سرمایه‌ها و هم سودها کنترل می‌شود. به همه بانک‌ها توصیه می‌کنیم روی خرید و فروش اقساطی، دقت کنند. خرید و فروش نقد و نسیه را خیلی می‌شود کار کرد. فروع مختلفی دارد.

4- وجود افراد بانفوذ در مراکز قدرت و ثروت، مانع مبادلات صحیح بانکی

یکی از چالش‌هایی که در مبادلات بانکی با آن مواجه می‌شویم، افراد ذی نفوذ در قدرت و در ثروت است. زراندوزی و قدرت اندوزی عقود جامعه اسلامی، ما را به چالش می‌کشد. باید از نفوذ صاحبان منصب جلوگیری کرد. ثروت اندوزان را هم باید نظارت کرد. اگر سرمایه‌ها در اختیار افراد به نقد و نسیه قرار گیرد، مشکلات حل می‌شود. بانک هم اگر می‌خواهد طرف قرار داد باشد، می‌خواهد سود کند، ولی نباید طرفش را به راه خلاف بیندازد. گاهی می‌گویند که وام دامداری است، ولی برو در بازار و با آن فلان چیز را بخر. اگر سرمایه‌ها را با نقد و نسیه و سود و زیان مشخص قرار دهیم، اشکالی ندارد. بگوید: ما فلان روز فلان مقدار پول را از تو می‌خواهیم.

5- ملاک مشروعیت، یا عدم مشروعیت معاملات جدید مانند ارزهای دیجیتال

قراردادهای معاملاتی، دامنه‌اش باز است و اشراف بر کالاهای مختلف خواهد داشت؛ از آهن، تا ارزهای دیجیتال. ملاک مشروعیت، یا عدم مشروعیت این معاملات، اعتبار عقلایی است؛ [البته به شرط رعایت خطوط قرمز شرعی، یعنی ربوی نبودن و غرری نبودن و ...]. اگر بیت کوین اعتبار داشته باشد، اشکال ندارد. در حفاظت شخصی، نباید کد و شماره‌اش یادش برود. حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «الفقه ثم المتجر».[5] اول فقه یاد بگیرید، بعد تجارت کنید.