درس خارج فقه استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: مسائل مستحدثه (بانکداری اسلامی)/ماهیت بانکداری اسلامی /خدمات و تسهیلات بانکی در بانکداری اسلامی

1- حدیث اخلاقی (محاسبه نفس)

1.1- ضرورت و آثار محاسبه نفس

روز ولادت امام حسن عسکری (علیه‌السلام) بر شما میمون و مبارک باشد. ان‌شاءالله از فرمایش‌های حضرت بهره‌مند باشیم. بهترین تکریم‌ها این است که در مناسبت‌های متصل به بزرگان و ائمه (علیهم‌السلام)، از فرمایش‌های‌شان بهره‌مند باشیم. این را در دستورالعمل زندگی علمی و عملی‌تان قرار دهید، که هر مناسبتی که هست، حداقل یک جمله از ائمه طاهرین (علیهم‌السلام)، استفاده شود. در بحار آمده است:

«من حاسب نفسه ربح و من لم یحاسب هلک [أو خسر]».[1] دو نسخه دارد.

حضرت، بحث محاسبه نفس را به عنوان دستورالعمل سیر و سلوکی و سود انسان مطرح کردند. انسان در دنیا باید سود کند. اگر کاشت نداشته باشد، فردا در قیامت برداشت ندارد. «الدنیا مزرعة الآخرة».[2] باید مواظب بذرافشانی، آبیاری، اصلاح و مراقبت از محصول باشیم. در حیطه جان‌مان، بهترین محل کاشت است. ﴿نحن الزارعون﴾.[3] خداوند جان را در اختیار ما گذاشته است. اگر جان را در مسیر جانان خرج کنیم، برداشت جانانه خواهیم داشت.

1.2- ارتباط با قرآن در مقابله با گمراهی‌ها

از چیزهایی که ما را کمک می‌کند، عمل به این روایت است: «فإذا التبست عليكم الفتن كقطع الليل المظلم، فعليكم بالقرآن»؛[4] اگر شبهه علمی و شهوت عملی رخ داد، پناهنده به قرآن و مفسران قرآن شوید. برای همین امام عسکری (علیه‌السلام)، از مصادیق واقعی و حقیقی این حدیث شریف هستند. تفسیر امام عسکری (علیه‌السلام) را ملاحظه بفرمایید. چقدر روایت در بیان آیات الهی داریم.

1.3- لزوم توجه به درس تفسیر قرآن در حوزه‌های علمیه

در این ایام متعلق به حضرت، برنامه‌ریزی کنیم و تفسیر قرآن را سرلوحه دروس خود قرار دهیم. به مدیران قم و حوزه‌های دیگر پیشنهاد می‌کنم که تفسیر نباید درس ضمنی باشد؛ بلکه باید اصلی‌ترین درس باشد. در این 37-38 سالی که صبح‌ها با تفسیر سر و کار داریم، برکاتش نمایان است.

1.4- سفارش علامه حسن‌زاده آملی رحمه‌الله به ارتباط با قرآن و علوم قرآنی

خداوند درجات حضرت علامه حسن‌زاده قدس‌الله‌نفسه‌الزکیة را متعالی کند؛ ایشان فرمودند: «از قرآن شروع کنید؛ قرائت قرآن، تفسیر قرآن و لغت قرآن». دوره‌های قرائت با نظارت ایشان و لغت‌های قرآنی با اِشراف ایشان و تفسیر مجمع‌البیان در خدمت ایشان خیلی با برکت بود.

1.5- لزوم عمل به قرآن و احکام الهی

شیوه حضرت امام عسکری (علیه‌السلام) در تفسیر و بیان آیات، ادامه دهیم. اگر ادامه دادیم، می‌فهمیم که «الإسلام هو التسلیم».[5] ﴿بَلَى مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِندَ رَبِّهِ﴾.[6] اگر تسلیم بود که اسلام جز تسلیم نیست، به مقام عندیت می‌رسد. اهل تلاوت، اهل فهم و مهم‌تر از همه اهل عمل به آیات الهی باشیم. اگر عمل کردیم، می‌توانیم بگوییم عالم حوزوی هستیم. به احکام الهی عمل کنیم و دیگران را هم دعوت کنیم. ما یک فقه اصطلاحی داریم که در حوزه ها است و یک فقاهت کلی که اسلام‌شناس شدن است. کسی اسلام‌شناس است که به آیات و روایات، آگاهی کامل داشته باشد.

2- خلاصه جلسه گذشته

بانکداری اسلامی ضرورت دارد. موانعی داشت که گفتیم. بانک‌ها بر اساس سپرده‌ها و مالکیت، کارشان را انجام می‌دهند. مانعی که در بانکداری اسلامی نسبت به بانکداری غربی است، بهره‌های سنگین است. نمی‌شود حذف کرد، ولی می‌شود جایگزین کرد. بانکداری اسلامی تبیین شود. ماهیتش قابل نهادینه شدن است. از دست‌اندرکاران اقتصاد خواهانیم که این کار را انجام دهند.

3- ادامه موانع بانکداری اسلامی

3.1- فاصله گرفتن متخصصین و متدینین از یکدیگر

یکی از موانع این است که متخصصین از متدینین خبر ندارند. متخصص و متدین با هم فاصله گرفتند. خیلی از مسائل بانکداری، مستحدثه است. باید بین متخصصین و متدینین، تبادل نظرات و تبادل آراء و تبادل طرح‌ها شود. سردمدار متدینین فقها هستند. یکی از موانع، عدم همکاری بین مجامع علمی است. وحدت حوزه و دانشگاه، یعنی در مسائل علمی و فقاهتی تبادل نظر داشته باشند و به نظر مشترک برسند. پویایی اسلام را بیشتر کنند. حضرت امام فرمودند فقه پویای سنتی جواهری. این مطلب، در صحیفه امام آمده است.

گاهی دشمن برای رسیدن به منافعش اتهام‌هایی به فقها می‌زند. یکی از اتهام‌ها، تحجّر است. ما منابع و مدارک داریم و دست‌مان باز است و باید ثابت کنیم آنها متهجر هستند.

4- ماهیت بانکداری اسلامی

4.1- تطبیق خدمات بانکی با برخی از عقود شرعی

باید دید عقود اسلامی بر چه اساسی استوار است. در بانک‌های اسلامی هم می‌توانیم سپرده داشته باشیم. بانکداری غربی بر اساس ربا می‌گردد که حرام است؛ ﴿حَرَّمَ الرِّبَا﴾،[7] ولی در بانکداری اسلامی، ماهیت قرض دارند. به ظاهر سودی به سپرده‌گذار تعلق نمی‌گیرد، ولی از وامی که می‌گیرد می‌تواند هزاران سود داشته باشد. ماهیت بانکداری اسلامی بر اساس قرض است. عقود اساسیِ بانکداری اسلامی را متعرض خواهیم شد. سپرده‌های انتفاعی بر اساس امانت است. امانت بر اساس وکالت و مضاربه و مشارکت و شراکت است. کسانی که سپرده گذاشتند، سود و زیان هم دارند که بررسی خواهیم کرد. انسان سپرده‌گذار به بانک حق‌الوکالة می‌دهد که سود مشارکتش را برداشت کند. گاهی عنوان عاریه و یا طبق جعاله است. طبق قراردادی که می‌بندند، با هم عمل می‌کنند. «المؤمنون عند شروطهم».[8]

در غیر انتفاعی، قرضه است و در انتفاعی، امانت و وکالت و مضاربه و... است. بانکداری مسأله جدیدی است که درست است که عنوان امانت را در سابق داشتیم، ولی با این شرایط جدید، مستحدث است. نظام بانکداری باید تحت عنوان مسائل مستحدثه بیان شود. در بانکداری اسلامی، خدمات، یا تسهیلات به چند صورت، قابل ارائه است.

شنیدم برخی متصدیان بانک‌ها این را انجام می‌دهند.

4.2- خدمات و تسهیلات بانکداری اسلامی

4.2.1- قرض‌الحسنه

برخی بانک‌ها تحت همین عنوان کارشان را انجام می‌دهند. یکی از روان‌ترن و بهترین کارهای بانک‌ها، همین قرض‌الحسنة‌ها است.

نباید موانع آن قدر باشد که وجودش مانند نبودش باشد. کارمزدها نباید سنگین باشد که با سودهای دیگر بانک‌ها برابر یا بیشتر باشد. کار خیر، شرّسازی نشود؛ یعنی اسم قرض الحسنه باشد، ولی در واقع نباشد.

عنوان قرض را با تمام شرایط وارد خواهیم شد. حقیقت قرض است، یا فقط عنوان آن است؟ اگر قرض را درست هزینه کنیم، نیازمندی باقی نمی‌ماند.

4.2.2- مبادلات بین بانک و سپرده‌گذاران

قسمت دیگر تسهیلات، مبادلاتی است که بین بدهکاران و بستانکاران (بانک و سپرده‌گذاران) است. بانک خصوصی و دولتی و مشارکتی داریم. اینکه کدام موفق است، باید بحث شود. مالکیت خصوصی که اسراف و تبذیر ندارد، خوب جواب می‌دهد. تسهیلات دیگر، قرارداد مبادله‌ای است که برای سپرده‌گذار و برای بانک، شرایطی دارد.

5- شناور بودن و به‌روز بودن سود در بانکداری اسلامی

بر خلاف توطئه و اتهام‌هایی که دانسته یا نادانسته انجام می‌شود، بانکداری اسلامی سود و بهره‌اش به معنی درآمد شناور است؛ یعنی به دلخواه مشتری، یا بدهکار و بستانکار انجام می‌شود. دست‌شان باز است. بانکداری اسلامی، بانکداری به‌روز است؛ چرا که قراردادهایش به‌روز است. عناوین قراردادها، به‌روز است. عقود جدید نیستند، بلکه مسائل قدیمی هستند که در زمان جدید اجرا می‌شوند. درصدهای بستانکاری و بدهکاری، به‌روز تعیین می‌شود و شناور است؛ یعنی بر اساس روز تنظیم می‌شود. هر کس بر اساس نیاز، چه شخصی و چه دولتی انجام می‌دهد. قراردادهای بانک‌ها و مجموعه‌های حقوقی، مانند افراد حقیقی است. عنوان، اثر دارد و معتبر است.

در مقام اجرا باید دقت کنیم. نقص از قوانین اسلامی نیست؛ از مدیرانی است که دقیق انجام نمی‌دهند. کارمزدها را بالا و زیاد می‌گیرند. باید به اندازه باشد. جریمه‌ها باید به اندازه باشد. هر قانون، ضمانت اجرایی می‌خواهد. راه حلال باید باشد، نه حرام.

ماهیت بانکداری اسلامی را به قراردادها و قرض‌الحسنه می‌دانیم که عقود مختلفی را در حیطه خود دارد. باید نظارت و کنترل بر اجرای این عقود، خوب باشد، تا ربای در معامله، یا ربای در قرض نشود که سال گذشته 18 راه را برای برون‌رفت از ربا گفتیم.