درس خارج فقه استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: مسائل مستحدثه (بانکداری اسلامی)/مباحث مقدماتی بانکداری اسلامی /موانع بانکداری اسلامی

1- حدیث اخلاقی (بعضی از مکارم اخلاقی)

در احادیث اخلاقی مهمان امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) هستیم. دیروز درباره همت سخنی از ایشان خواندیم. حدیث امروز در نهج‌البلاغه، حکمت 45 از کتاب فیض‌الإسلام است. از کلمات بسیار با عظمت حضرت است که می‌طلبد برایش برنامه‌ریزی دقیق شود:

1.1- دوراندیشی

«الظَّفَرُ بِالْحَزْمِ وَ الْحَزْمُ بِإِجَالَةِ الرَّأْيِ وَ الرَّأْيُ بِتَحْصِينِ الْأَسْرَارِ».[1]

حضرت در این کلام باعظمت، چند موضوع مطرح شده است: پیروزی، دوراندیشی، اندیشه و سرّ.

پیروزی با دوراندیشی و هوشیاری است. کسانی که هوشیار و دوراندیش باشند، موفقند. همت بلند با دوراندیشی محقق می‌شود. برخی از افراد، سال‌های آینده را می‌بینند. کسی که بی‌برنامه است، هرز است. نزدیک‌بین هم نیست. اهل پیروزی نیست و شکست می‌خورد و نمی‌داند آینده چگونه است. انسان‌های دوراندیش برای آینده برنامه‌ریزی می‌کنند. عالم و متعلم حتما باید در مسیر کمال برنامه داشته باشند. برنامه را باید هر روز ارزیابی کند. نفس، فرّار و رفاه‌طلب است، حتی اگر بزرگ‌ترین عالم دهر هم باشد. از اموری که نفس را مهار می‌کند، دوراندیشی و برنامه‌ریزی است. نفس اگر با برنامه بود، به نفاست خود می‌رسد، و گرنه هرز می‌رود.

1.2- جَوَلان و سیال بودن اندیشه

«و الحزم باجالة الرأی»؛ دوراندیشی به جَوَلان اندیشه است. آب راکد، مساوی است با گندیدن. آبِ در جریان و آب چشمه، شادابی خاصی دارد. باید برای موفقیت در اندیشه برنامه‌ریزی کنیم. اندیشه‌ها را شخم بزنیم. ﴿نَحْنُ الزَّارِعُونَ﴾.[2] انسان باید همیشه در حال تلاش باشد.

در یک دعا حضرت امیر (علیه‌السلام) گفتند: «خدایا اولین چیزی که از علی می‌گیری، جانش باشد»؛[3] یعنی فعالیت دست و چشم و گوش و ... همه دایر باشد؛ این، یعنی جولان فکر حضرت.

پیروزی در اراده قوی است و اراده قوی در اندیشه قوی است. ما این گونه ترجمه می‌کنیم. اندیشه قوی، اندیشه‌ای است که جریان و جولان داشته باشد.

1.3- رازداری

«و الرأی بتحصین الأسرار»؛ رأی قوی و اندیشه و خردمندی قوی به این است که رازها را نگه دارد. علم بی‌راز نمی‌شود. راز را هم به هر کس نمی‌شود آموخت. علم را از اهلش دریغ نکنید و به غیر اهلش آموزش ندهید. «زکاة العلم نشره».[4]

اگر می‌خواهیم موفق باشیم، برنامه‌ریزی کنیم. اگر می‌خواهیم دوراندیش باشیم، اندیشه‌مان فعال باشد. دانشمند اندیشمند باشیم. علاوه بر آن سرّنگهدار باشیم. هرچیزی را نمی‌شود برای دیگران گفت. اصلا گنجایش نیست. برای بچه هر چیزی را نمی‌گویند. انسان اگر در وادی تهذیب بیفتد، هر روزش نوروز است. «كُلُّ يَوْم لاَ يُعْصَى اللهُ فِيهِ فَهُوَ عِيدٌ»؛[5] چون هر روزش، روز نو است و حالات جدیدی دارد. ان‌شاءالله با برنامه قوی، اندیشه قوی و سرّ قوی باشیم.

رزقنا الله ایانا و ایاکم.

2- خلاصه جلسه گذشته

در بانکداری اسلامی ضرورت بانکداری اسلامی را گفتیم. اینکه بانکداری اسلامی ماهیتش با بانک‌های دیگر متفاوت است. مشکلاتی را برای آن مطرح کردیم. اولین مشکل را عدم تبیین عقود هماهنگ با آن و مشکل نظریه‌پردازی گفتیم. باید از ظرفیت‌های حوزوی و دانشگاهی استفاده کنند و بحث نظری را مدیریت کنند.

3- ادامه موانع بانکداری اسلامی

3.1- مشکل نقدینگی و عدم مدیریت مالی و ابزارهای مالی

مشکل دیگر در بانکداری اسلامی، بحث جنبه مالی آن است. بانکداری اسلامی بر اساس نیاز و جوامع روز پیشرفت می‌کند. قبلا مراودات کم بود و بسیط بود، مبادلات و امانات و رد و بدل اموال و نقود، بسیط و کاملا سنتی بود، ولی الآن نیازهای امروز ما با نیازهای زمان پیامبر و ائمه (علیهم‌السلام)، قابل مقایسه نیست. از مواردی که باید مدیریت شود، اموال و ابزارهای مالی در بانک‌های اسلامی است. ما باید طوری بانک‌های اسلامی را مدیریت کنیم که دوشادوش بانکداری‌های جدید غربی و یا شرقی حرکت کند. به لحاظ سود و مشارکت است. 10 درصد، یا 14 درصد، یا 18 درصد باشد. تورم کشورها قابل مهار شدن نیست؛ مهار تورم، نسبی است. تورم، قابل مهار نیست. مهار تورم بر اساس توهم می‌شود، ولی واقعی نیست. با مدیریت، قابل کاهش است، ولی قابل حذف نیست. کاهش هم هنر است. اگر مدیریت در بانکداری اسلامی شود و عقود اسلامی نهادینه شود، ابزار مالی را می‌توان مدیریت کرد. تا حدودی می‌توان تورم را مهار کرد. یکی از مشکلاتی که معمولا روی آن مانور می‌دهند، مشکل نقدینگی است که مطرح است؛ سود علی الحساب. بهره و سود ربوی ممنوع است، ولی از سویی باید ابزار مالی فراهم شود. اوراق بهادار و سکوک و قرضه باید مدیریت شود. گاهی چالش‌هایی برای بانکداری اسلامی رخ می‌دهد. این چالش‌ها، عملیاتی و مدیریتی است.

3.2- روان نبودن قوانین مربوط به عقود بانکی

مشکل سوم بانکداری اسلامی این است که قوانین، روان نیست و دست و پا گیر است. هرچه قوانین، عملی‌تر باشد، بهتر خدمت می‌کند.

3.2.1- فایده عقود مشارکتی و عقود مبادلاتی

از عقود در بانکداری اسلامی که باید به آن توجه شود، عقود مشارکتی است. عقود مشارکتی، سودش نامعین و ریسکش بالا است. ما این نامشخص بودن را کمال می‌دانیم، نه نقص. برخی می‌گویند راه برون‌رفت از مشکلات اقتصادی، ارزهای شناور است. به روزترین قیمت مبادلات مالی، سنت بازار است. هر کسی به نرخ روز می‌فروشد؛ تا جایی که مَثَل شد که نان به نرخ روز می‌خورند. تاجر باید به نرخ روز نگاه کند.

عقود مشارکتی، ریسکش بالا است و این یکی از کمالات آن است. دو نوع عقد داریم: یکی مشارکتی و دیگری مبادلاتی.

با عقود مشارکتی و عقود مبادلاتی باید کار کند. در عقود مبادلاتی، سوددهی مشخص است، ولی در عقود مشارکتی، مشخص نیست.

3.3- اطلاعات ناهمگون و غیردقیق در مسائل اقتصادی

آنچه می‌تواند چه در عقود مشارکتی و چه مبادلاتی برای مدیران اجرایی کمک‌کار باشد، و مدیریت آنها را تقویت کند، اطلاعات دقیق اقتصادی است. اطلاعات ناهمگون، یکی از موانع اقتصاد اسلامی است. کسانی که اطلاعات اقتصادی دست‌شان است، موفق‌ترند. اگر آمار غلط و مغرضانه داد، تصمیم‌گیری‌ها راه دیگری می‌رود. بانکداری و اقتصاد اسلامی بر اساس اطلاعات مطلوب و شایسته باید سنجیده شود. عرضه و تقاضا معیار است. می‌توان گفت مدیران کلان اقتصاد اسلامی وابسته به مدیران میانی است که آمار درست، یا غلط بدهند. باید واقعا کنترل شود. اگر هزینه‌ها به صورت شایسته آمارش به دست آید، در ابزار اقتصاد اسلامی موفق‌تر خواهیم بود. مشکل اساسی، آمارهای ضد و نقیض است. خیانت در آمار هم رخ می‌دهد. دستکاری کردن آمار اقتصادی، خیانت است.

3.4- خیانت در اطلاعات اقتصادی و مالی مردم و افشای آنها برای بیگانگان

بانکداری اسلامی بر اساس آرامش، اداره می‌شود. در بانکداری اسلامی باید سرمایه‌ها محفوظ بماند. حفظ سرمایه به امانت‌داری است. سرّ دیگران، پخش نشود. پخش شدن ثروت، باعث نارضایتی دیگران می‌شود. معاملات را شفاف کنند، ولی اموال دیگران محفوظ بماند. گاهی نمی‌خواهند بدانند نزدیک‌ترین فرد، چه دارد. این، آرامش خاطر به وجود می‌آورد.

برخی کشورها این قسمت را پیاده می‌کنند که حتی مسئولان دولتی، دسترس به اموال بانکی ندارند. اجمالا در بانکداری اسلامی سرمایه‌ها محفوظ است. مدیران بانک باید امین‌ترین‌ها باشند. شرط مدیریت اسلامی همین است. لو رفتن برخی مسائل اقتصادی، باعث ضربه زدن به کشوری شد. باید مراقب بود.