درس خارج فقه استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: مسائل مستحدثه بانکداری اسلامی/مباحث مقدماتی بانکداری اسلامی /مبانی و اصول اقتصاد اسلامی

1- حدیث اخلاقی (اخلاص در تعلیم و تعلم و عمل به علم)

حدیث امروز، حدیثی است که مرحوم کلینی در اصول کافی در باب فضل العلم، باب ثواب العالم و المتعلم نقل می‌کنند. حدیثی است که باید برای آن برنامه‌ریزی کنیم:

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِيِعَنْ حَفْصِ بْنِ غِيَاثٍ قَالَ قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السلام): «مَنْ تَعَلَّمَ الْعِلْمَ وَ عَمِلَ بِهِ وَ عَلَّمَ لِلَّهِ دُعِيَ فِي مَلَكُوتِ السَّمَاوَاتِ عَظِيماً فَقِيلَ تَعَلَّمَ لِلَّهِ وَ عَمِلَ لِلَّهِ وَ عَلَّمَ لِلَّهِ».[1]

1.1- اخلاص در علم و عمل، سبب عظمت انسان در عالم ملکوت

کسی که علمی را فراگیرد و به آن عمل کند و آن را تعلیم دهد، یعنی سه مرحله تعلم، عمل و تعلیم داشته باشد و به خاطر خداوند باشد - که شرط مهمی است و نفس را به هم می‌ریزد و اخلاص، لازم است، نتیجه‌اش این است که در ملکوت آسمان‌ها و باطن آسمان و زمین، او را عظیم یاد می‌کنند. کسی که «تعلم لله و عمل لله و علّم لله». سه مرحله است. به اسم باری‌تعالی، یعنی «یا علی یا عظیم» می‌رسد، سبحان ربی العظیم و بحمده، سبحان ربی الاعلی و بحمده. او را به اسماء الهی یاد می‌کنند. ﴿وَإِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ﴾.[2] تالی تلو بالاترین رسول الهی (صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌شود. در آسمان‌ها با بزرگی او را یاد می‌کنند. تمرین کنیم. عرض و توصیه اخلاقی ما به خودمان و شما این است که اگر اخلاص نداریم، تمرین اخلاص کنیم. برخی ورزشکاران، قهرمان هستند و برخی تمرین قهرمانی دارند. نرمش اخلاص هم نتیجه دارد. راهش سخت است، ولی زود می‌شود انجام داد. هر روز خود را متعبد کنیم فلان کار را فقط برای خدا انجام دهیم. برخی کارهای نامرئی را که شیطان نمی‌تواند تصرف کند، برای خدا انجام دهد، تا کم‌کم حالت خفایی که کارها برای خداست، به علنی برسد. آدم به جایی می‌رسد که هیچ کاری برای غیر خدا نمی‌تواند انجام دهد.

1.2- مرحوم علامه حسن‌زاده آملی، مصداق این حدیث و کیفیت قبض روح ایشان

در این اولین روز بحث خوب نشر دهید که یکی از عزیزان نقل می‌کرد و گفت در رحلت علامه حسن زاده برای بردن روح مطهر ایشان از کشتی حضرت نوح (علیه‌السلام) استفاده شد. کشتی حضرت نوح (علیه‌السلام) را آوردند، تا روح را ببرند.

چو بشنوی سخن اهل دل، مگو که خطاست سخن شناس نه‌ای جان من، خطا این جاست[3]

ایشان مصداق همین عظمت بود:

«مَن تَعَلَّمَ العِلمَ و عَمِلَ بِهِ و عَلَّمَ للّه دُعِيَ في مَلَكوتِ السَّماواتِ عَظيما، فقيلَ: تَعَلَّمَ للّه و عَمِلَ للّه و عَلَّمَ للّه».

دیدند وقتی ایشان خواستند سوار کشتی نوح شوند، دست همسر مکرمه‌شان را گرفتند و سوار کردند. این دو بزرگوار چقدر با هم مؤدب حرف می‌زدند. زندگی زن و مرد از اینجا شروع می‌شود، ولی در اینجا به نتیجه نمی‌رسد، در عالم آخرت به نتیجه می‌رسد. اینجا مقدماتی است. نتیجه در عالم دیگر است. در پیوند حضرت امیر (علیه‌السلام) و حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها)، در روایت است که اصل این پیوند در جنت بوده است. پیوند اصلی در عالم برزخ، قبل از دنیا است؛ اگر در دنیا لله بود، در برزخ هم با هم خواهند بود.

ان شاء الله کارمان لله باشد.

2- خلاصه جلسه گذشته

اصول نظام بانکداری اسلامی را خدمت شما عرض کردیم. به این نتیجه رسیدیم و حق هم همین است که در بانکداری اسلامی همان‌طور که در روایت اخلاقی گفتیم، باید لله باشد.

3- ادامه اصول اقتصاد اسلامی

3.1- اصل چهاردهم: وسیله بودن اقتصاد در اقتصاد اسلامی

در اقتصاد اسلامی، اقتصاد، هدف نیست، بلکه وسیله است. بانکداری اسلامی هم وسیله است. در نظام اقتصادی جهان اگر اقتصاد به عنوان هدف است، در نظام اسلامی به عنوان ابزار و وسیله است.

در مجامع روایی از امام صادق (علیه‌السلام) و ائمه دیگر (علیهم‌السلام) آمده است: «يقول ابن آدم: مالي مالي، وهل لك من مالك إلا ما أكلت فأفنيت، أو لبست فأبليت، أو تصدقت فأمضيت، وما عدا ذلك فهو مال الوارث»؛[4] فرزند آدم و بشر اموال را به خودش نسبت می‌دهد. این یعنی باید از ابزار و وسایلی که در اختیار ما است، استفاده کنیم. پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: «فو الله ما الفقر أخشى عليكم ولكن أخشى أن تبسط الدنيا عليكم كما بسطت على من كان قبلكم فتنافسوها كما تنافسوها وتلهكم كما ألهتهم».[5] حضرت فرمودند: «من نگران بر شما نیستم که فقر به سراغ شما بیاید؛ آن چیزی که بیشتر می‌ترسم، این است که دنیا شما را اسیر کند؛ در نتیجه دنیا شما را شکار کند و شما در چنگ دنیا بیفتید».

تمام اقتصاددان‌های اسلامی که مباحث اقتصادی دارند، همه موظفند که کارشان، لله تبارک و تعالی باشد. امام صادق (علیه‌السلام) در ضمن آیه کریمه ﴿وَأَن لَّيْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَى﴾،[6] فرمودند: «یکی از معانی آیه این است که روزتان را زود شروع کنید». لازم است زود سراغ اقتصاد بروید. اقتصاد اسلامی منزوی نیست؛ در صحنه و میدان است؛ چون چنین است، بانکداری اسلامی که یکی از مباحث اقتصاد اسلامی است، همین‌طور است. باید تمام مباحث بانکداری اسلامی بر اساس موازین اسلامی باشد.

3.2- اصل پانزدهم: مالکیت خدا و انسان در اقتصاد اسلامی

در اقتصاد اسلامی مالک اصلی، خدا است و مالک تبعی، انسان است.

3.3- اصل شانزدهم: هدف از اقتصاد اسلامی، تقرب به خداوند

جایگاه بانکداری علاوه بر اینکه ضرورت دارد، باید به عنوان وسیله الی الله مطرح شود. در اقتصاد اسلامی هم، تقرب الی الله است، ولی قصد قربت لازم نیست. باید در مسیر حق باشد.

3.4- اصل هفدهم: پرهیز از موارد ممنوعه شرعی در اقتصاد اسلامی

در اقتصاد اسلامی چیزهایی که منافات با قوانین اسلامی دارد، ممنوع است؛ مانند: ربا، غرر، معاملات غیر مشروع و ثروت‌اندوزی غیر مشروع. اصل بانکداری اسلامی بنا بر مشروعیت است.

برای همین مطلب مهمی که به نتیجه رسیدیم و روایاتش را می‌خوانیم، بانکداری اسلامی، ترمیمی نیست، بلکه امضایی و تشریعی است. باید اصولی برایش مدون شود. همان‌طور که اصل بانکداری ضرورت دارد، بانکداری اسلامی هم ضرورت دارد.

3.5- اصل هجدهم: پویایی در اقتصاد اسلامی

در حدیث اخلاقی امروز که قرائت کردیم، همیشه در تمام زمان‌ها و مکان‌ها، سیر کمالی انسان است. قانون همگانی در اقتصاد اسلامی هم هست؛ چون در اقتصاد اسلامی با نسخ هر آیه، مثل، یا بهترش را می‌طلبد و سیر زمانی است که باید مشخص کند. اقتصاد اسلامی پویا است و پیوستگی به بازار حقیقی دارد. سرمایه‌ای که لله است. ﴿لِلّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ﴾.[7] در عملیات بانکی و در بانکداری اسلامی، سرمایه‌گذاری‌ها و سپرده‌ها و بدهکاری و بستانکاری (بر اساس عقود شرعی) همه باید بر اساس عدالت تولید و عدالت توزیع باشد. اقتصاد اسلامی درست است که وسیله است، ولی باید موازین شرعی در آن رعایت شود.

در سیستم بانکداری باید به صورت تضمینی، بدون ربا و غرر و ضرر باشد. دین مقدس اسلام گفته است: «اگر کسی این اصول را رعایت کند، ما برکت را برایش تضمین می‌کنیم».[8]