درس رسائل محمدجواد تاکی
بخش1
99/09/10
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: الأمارات/تعبد به ظن /امکان تعبد به ظن
خلاصه مباحث قطع:۱-شیخ حجیت قطع را عقلایی می‌داند.دستگاه تحلیل شیخ عقلایی است و به دلیل عقلایی استدلال می‌کند. و مراد از دلیل عقلایی عقل عملی در حیطه تنظیم روابط انسان با اجتماع و غیر است.تنبیهات چهارگانه تکمیل بحث قطع بود:در حجیت قطع ادعایی مطرح شد، که در تنبیهات وجوه آن دیده‌شد و دقیق شد و صیقل خورد.۱-تجرّی:سیستم عقاب شارع لزوماً منطبق بر قطع مکلّف نیست و برای قانون‌گذار خود واقع هم مهم است و به صرف عمل کردن برخلاف نظر مولا لزوماً استحقاق عقاب نمی‌آید.قطع حاصل از مقدمات عقلیه:تبصره‌ای برای معذریت قطع بود که معذریت قطع همیشگی نیست.قطع قطاع:مقدمات قطع در معذریت قطع اثرگذار هستند.۴-علم اجمالی:حجیت قطع در قطع اجمالی با حجیت آن در قطع تفصیلی متفاوت است.
المقصد الثانی فی الظندو مقام بحث ظنون:«الكلام فيه يقع في مقامين»:۱- امکان وقوع تعبّد به ظنّوقوع تعبّد به ظنّمقام اول: امکان وقوع تعبّد به ظن:«أما الأول فاعلم أن المعروف هو إمكانه»:منشأ این بحث به شبهه ابن‌قبه بر می‌گردد، این شبهه مربوط به ۱۱۰۰ سال پیش است و علمای اسلامی در پاسخ به آن بحث امکان وقوع تعبّد به ظنّ را نظریه‌پردازی کرده و به سراغ ریشه‌های حجیت امارات می‌روند.نظریه مشهور در این مسئله امکان وقوعیِ تعبّد به ظنّ است.دو نوع امکان:۱- امکان ذاتی، که در مقابل استحاله ذاتی قرار می‌گیرد.امکان وقوعی، که منظور امکان وقوع شیء ورای ذات و با توجه به عوامل خارجی می‌باشد.شخصیتِ ابن قبه(متوفی پیش از ۳۱۷):« ويظهر من الدليل المحكي عن ابن قبه في استحالة العمل بخبر الواحد عموم المنع لمطلق الظن»:
شبهه ابن قبه ناظر به امکان وقوعیِ تعبّد به ظنّ است. در واقع اشکال ابن قبه در این است که «آیا تعبّد به ظنّ حکیمانه است یا نه؟». یعنی آیا از طرف شارعی که حکیم است پذیرش تعبّد به ظن مورد قبول است؟
ابن قبه از استحاله بحث می‌کند ولی منظورش حکیمانه بودن است.ابن قبه در دوره معتزلی بودن:ابن قبه جزو ۱۰ بزرگ جریان معتزله است. خود اهل سنت او را از بزرگان معتزله در ۶، ۷ قرن اول می‌داند. جریان معتزله که در اعتقاد به عدل و توحید بسیار شبیه شیعه هستند. و علت این شباهت این است که حسن بصری -بزرگ معتزله- شاگرد امیرالمومنین بوده‌است.در جریان اهل‌سنت، اشاعره با عقایدی که داشتند به سمتی رفتند که هر خبری به پیامبر نسبت داده‌می‌شد(و بسیاری اوقات جعل می‌شد) را پذیرفتند. در مقابل عقل‌گرایی معتزله بیشتر از اینجا شروع شد که به روایات اهل‌سنت خیلی توجه نداشتند و به فکر و عقل خودشان رجوع می‌کردند.توجهِ جریان معتزله به عقل قبل از شیعه شروع شده‌است چون امامان شیعه تا سال ۲۵۰ حاضر بودند، لذا حل مسائل برای شیعه در دوره حضور ایشان از طریق امام صورت می‌گرفته‌است.ابن قبه با پیشینه معتزلی بودن مستبصر می‌شود.ابن قبه بعد از شیعه‌شدن:نگاه بزرگان شیعه در قرن چهارم به ابن قبه:سیدمرتضی به شدّت ابن‌قبه را دوست دارد و بسیاری از متون کتب او همان متن‌های ابن‌قبه است.بعضی از بخش‌های متون ابن‌قبه در کتاب‌های شیخ صدوق هست مخصوصاً در کتاب کمال‌الدین که شیخ صدوق متون ابن‌قبه درباره امامت و ولایت را می‌آورد. فاصله سنّی ابن‌قبه و شیخ صدوق زیاد نیست و او اندکی قبل از شیخ صدوق فوت می‌کند.شیخ مفید هم از متون ابن‌قبه استفاده کرده هر چند اشاره‌ای به شخص ابن‌قبه نکرده‌است.متکلم بودن ابن‌قبه:از بزرگترین خدمات ابن‌قبه پاسخ دادن به شبهات درباره غیبت امام زمان بوده‌است و در این زمینه خدمات بزرگی انجام بود.ابن قبه کتابی دارد در جواب به شبهات غیبت امام زمان(یا ولایت امیرالمومنین) در آن‌جا است که می‌گوید خبرواحد چون ظنّی است امکان تعبّد به آن‌را نداریم، لذا اخبارِ آحادی که ظنّی است را نمی‌توانیم منبع استدلال خود قرار دهیم.لذا مسئله‌ای که ابن‌قبه گفته‌است مرتبط به مسائل کلامی است. ماهیت کلامیِ مسئله در بحث مصلحت سلوکیه اثر دارد.ابن‌قبه مسئله را در بحث خبر واحد آورده‌است ولی استدلال او مطلق ظنون را در بر می‌گیرد، و همه ظنون را به چالش می‌کشد. لذا در کتب اصولی شبهه ابن‌قبه در ابتدای مباحث ظنون می‌آورند.نکته:
در مباحث اصولی «ظنّ» در مقابل «اطمینان» است نه شامل آن. هر چند در مباحث کلامی که شبهه ابن‌قبه هم در آن حیطه مطرح شده‌است، ظنّ در مقابل قطع قرار می‌گیرد و شامل اطمینان نیز می‌شود. یعنی علما این‌را قبول دارند که ما در فقه و اصول(بر خلاف ادعای علم کلام) به ندرت به «قطع» می‌رسیم و عموماً به اطمینان دست‌می‌یابیم.
