درس رسائل محمدجواد تاکی
بخش1
99/07/27
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: حجج/قطع /القطع الحاصل من المقدمات العقلیه
کلام محدث جزائری:وقد استحسن ما ذكره - إذا لم يتوافق عليه العقول - غير واحد ممن تأخر عنه، منهم السيد المحدث الجزائري (قدس سره):سیدجزائری اقتضای واقعنمایی برای عقل قائل است. عقل میتواند ما را به واقع برساند.فرضهایی که سیدجزائری بررسی میکند:۱- اگر معارض عقل یک نقل باشد(به شرطی که نقل در رساندن معنایش بیّن باشد(صریح باشد)): نقل مانع برای حکم عقل میشود و نمیتوانیم به حکم عقل ملتزم شویم.اگر معارض عقل یک نقل باشد ولی یک نقلِ همراه با عقل هم داشتهباشد: در این صورت حکم عقل بر نقل متعارض ترجیح دارد. اینکه جزائری در این مسئله حکم به تعارض نقلها نمیدهد، نشان میدهد که نه تنها عقل را کنار نگذاشتهاست بلکه نقل را مؤیّد قرار داده برای عقل. یعنی گویا در نظر سیدجزائری نقل مرجّح است برای عقل نه برعک درواقع سید تعبیر به «تعارض» نمیکند که بگوید یکی از نقلها مرجحی دارد به نام عقل(در اینصورت عقل فقط در حدّ مرجح است و اصل در تعارض ادله نقلی با هم است)، بلکه تعبیر به «تقدیم» میکند که این تعبیر نشان میدهد اصلاً عقل نمیگذارد که کار به تعارض بکشد(در اینصورت ارزشگذاری برای عقل بیشتر از حالتی است که قائل به تعارض و ترجیح شویم)اگر فقط یک حکم عقل داشتیم بدون نقل: کلام سیدجزائری در اینجا ساکت است. البته شاید بشود سکوت جزائری را بشکنیم، از حکم جزائری در فرض قبل که «عقل+نقل» در تعارض با «نقل» بود گفت «عقل+نقل» مقدّم است میتوان فهمید که برای عقل واقعنمایی خوبی قائل است لذا در اینجا هم احتمالاً عقل را حاکم میداند.نمودار نظرات اخباریون درباره کاربست عقل به عنوان دلیل:
1. حکم عقل:
2. عقل بدون نقل متعارض:
3. عقل بدیهی: هو الحاکم
4. عقل نظری:
5. بحرانی: هو الحاکم
6. استرآبادی:
7. قریب به حس: هو الحاکم
8. بعید از حس: بیاعتبار
9. جزائری: ساکت
10. شاید بشود سکوت جزائری را بشکنیم، از حکم جزائری به اینکه در جایی که «عقل+نقل» در تعارض با نقل بود گفت «عقل+نقل» مقدّم است میتوان فهمید که برای عقل واقعنمایی خوبی قائل است لذا در اینجا هم احتمالاً عقل را حاکم میداند.
11. عقل با نقل متعارض:
12. عقل با نقل موافق و نقل متعارض:
13. جزایری: تقدمِ «عقل+نقل» بر نقل
14. یعنی طرف مقابل را طرح کن، یعنی تعارض حل شد و کار به ترجیح و تساقط نکشید.
15. قول دیگر: عقل به عنوان مؤید مرجّح میشود.
جایگاه عقل در مسائل کلامی از نگاه اخباریون:
مقدمه۱: جریان اخباریگری فراتر از حیطه فقه و اصول:
جریان اخباریگری فقط یک جریان در حیطه فقه و اصول نبود بلکه این جریان در تمام حوزههای دین وارد شد. کتاب فوائدالمدنیه شاید دوسومش ناظر به کلام و فلسفه است و نه ناظر به فقه و اصول و بسیاری از تقسیمبندیهای عقل را هم در همین حیطه بیان میکند.مقدمه۲: گستره اختلافات میان کلامیون شیعی اندک است.
مقدمه علامه محمدرضا جعفری بر تصحیح الاعتقاد شیخ مفید به خوبی این بحث را مطرح میکند:مقایسه اختلافات عقایدیِ متکلمین شیعی با اختلاف عقایدیِ متکلمین عامه:اختلاف عقاید متکلمین عامه، در اختلاف میان معتزله و اشاعره جلوه یافتهاست و اختلاف عقاید متکلمین شیعی، در اختلاف میان کلام شیخ مفید و شیخ صدوق به طوریکه شیخ مفید در مقدمه کتابش میگوید ای کاش شیخ صدوق اصلاً اعتقادات نمینوشت.مستشرقین وقتی از کلام شیخ مفید صحبت میکند، شیخ مفید و مکتب بغداد را معتزلیهای شیعی میدانند. حال آنکه علامه جعفری به این برداشت مستشرقین اشکال میکند. علامه جعفری میگوید که تفاوت اشعری و معتزلی در میان عامه زمین تا آسمان است چون پایه وحیانی مشترک ندارند. اشاعره عقایدشان را از روایات مجعوله سامان میدهند و معتزلیون از عقل خودشان عقایدشان را سامان میدهند. امّا به عقیده علامه جعفری تفاوت میان اعتقادات صدوق و مفید در خروجی بسیار اندک است، هرچند در طریق استدلال یکی اخباری است و دیگری عقلی است. علت عدم تفاوت این است که پایه وحیانی وجود دارد. رویکرد اخباریون به جایگاه عقل در علم کلام:استرآبادی در استفاده از عقل در مباحث کلامی و فقهی شبیه مفید است نه شبیه صدوق. لذا او در اعتقادات حضور عقل را جدّی میداند. استرآبادی میگوید باید بحثهای کلامی با شیوه هشامبنحکم(که عقلگرا بوده) منتقل شود. استرآبادی در مباحث کلامی عقل را میداندار میداند ولی در جایی که نقل تعارض میکند او قائل به توقف است.اخباریون مخالفت جدّیشان در بحث «جایگاه عقل در شریعت» با فلاسفه مشّاء است که اعتقادات خودشان را با فضای فلسفه مشّاء دارند تنظیم میکنند، فلسفهای که در جریان ترجمه وارد جهان اسلام شدهاست. لذا یکی از جدّیترین مخالفتهای اخباریون با خواجهنصیر بود که عقاید شیعه را با فلسفه مشّاء ارائه کرداسترآبادی در مباحث کلامی و فلسفی از نظر روشی با شیوه خواجهنصیر در اصل اعتبار عقل در استدلالات کلامی موافق است(در کبرای اینکه از عقل باید در کلام استفاده کرد) ولی درباره نحوه تعامل عقل و نقل در حوزه عقاید اختلافات جدّی دارد.